جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مارکس در واپسین سال‌ها مروری است بر سه سال آخر زندگی کارل مارکس. مارچلو موستو با بررسی نوشته‌های سال‌های پایانی مارکس نشان می‌دهد برخلاف برخی افسانه‌ها او به‌هیچ‌وجه کنجکاوی فکری‌اش را کنار نگذاشته بود. او در این سال‌ها به مطالعات عمیقی درباره‌ی یافته‌های تازه در انسان‌شناسی، شکل‌های اشتراکی مالکیت در جوامع پیشاسرمایه‌داری، تحولات روسیه در پی امحای سرف‌داری و زایش دولت مدرن پرداخت؛ و همچون تمام طول عمرش در حال پیگیری رویداد‌های مهم سیاست بین‌المللی و حمایت از جنبش‌های رهایی‌بخش بود. «مارکس در واپسین سال‌ها خودمانی‌ترین دوران او نیز هست:‌ شکنندگی‌اش را در زندگی پنهان نمی‌کرد و در عین حال به مبارزه ادامه می‌داد، از شک طفره نمی‌رفت بلکه بی‌پرده با آن روبه‌رو می‌شد، به‌ جای پناه بردن به قطعیت نظرات خود و استقبال از ستایش نسنجیده‌ی نخستین "مارکسیست‌ها"، پیش بردن سریع پژوهشش را برگزید. این مارکس یکی از آن تبارِ بسیار نادر و از بیخ‌وبن شورشی است، سراسر متفاوت با تصویر ابوالهولی مرمرین که با یقینی جزمی به آینده اشاره می‌کند.»

در زمان نه چندان دور، مارکسیسم هم یک آیین فلسفی یا نیمه فلسفی بود و هم یک ایدئولوژی سیاسی، و دولت‌های کمونیستی از آن به سان منبع اصلی مشروعیت خود، و نیز به عنوان مذهب اجباری مردم بهره می‌جستند. مهم نبود که آیا مردم به راستی به این ایدئولوژی باور داشتند یا نه، وجودش در هر حال برای این دولت‌ها لازم بود. در واپسین سال‌های حکومت کمونیستی، این ایدئولوژی دیگر عملا به عنوان یک ایمان زنده وجود خارجی نداشت، با این حال به قوت خود باقی بود، چون ابزار عمدۀ توجیه مشروعیت نظام قدرت حاکم به شمار می‌رفت. ولی بالاخره روزی فرا رسید که هم ایدئولوژی حاکم از اعتبار افتاد و هم امپراتوری از هم پاشید. این فروپاشی یکی از علل مرگ نظام قدرت کمونیستی در اروپا بود. یکی از دلایل سودمندی مطالعۀ تاریخ مارکسیسم این است که اندیشه‌های فلسفی‌ای که برای مدتی طولانی از رونق فراوانی برخوردار بودند، هرگز یکسره از رونق نمی‌افتند. این اندیشه‌ها گاه واژگانی نو برمی‌گیرند، ولی کماکان در فرهنگ زیرزمینی برخی جوامع به حیات خود ادامه می‌دهند. مارکسیسم که به سنت فکری و تاریخ سیاسی سده‌های نوزدهم و بیستم تعلق دارد نه تنها از این بابت، بلکه به دلیل داعیۀ دائما مکرر اما سخت معیوب شده که یک نظریه‌ای علمی است، از اهمیت ویژه برخوردار است. به علاوه، این فلسفه پیامدهایی عملی داشت و برای شماری از انسان‌ها سختی‌ها و ستم‌هایی وصف‌ناشدنی به همراه آورد. برخی می‌خواستند بساط مالکیت خصوصی و بازار را برچینند و به جای آن یک نظام برنامه‌ریزی همه‌گیر بنشانند، ولی نشد. نویسنده در مجموعۀ حاضر، "مارکسیسم" و جریان‌های اصلی آن را از ابتدا تا هنگام فروپاشی مورد بررسی و نقد قرار داده است. در کتاب به فروپاشی مارکسیسم به طور مفصل و نقادانه پرداخته شده است.

مارکسیسم ساختاری آلتوسر در واکنش به دو تفسیر از مارکس، و بازخوانی او بسط یافته است. آلتوسر نخست در برابر رهیافت مارکسیسم ارتدکس ایستاد و از آن انتقاد کرد؛ دومین رهیافت مورد انتقاد آلتوسر، مارکسیسم هگلی و حلقة فرانکفورت است. او تلاش کرد نظریة مارکسیستی را هم از جبرگرایی اقتصادی و هم از رهیافت انسان گرایانة لوکاچ و حلقة فرانکفورت برحذر دارد. تلاش های آلتوسر برای فرار از تقلیل گرایی نظریة مارکسیستی، تا حدودی موفقیت آمیز بود؛ اما چرخش آلتوسر بیشتر درون پاردایمی بود و از نظر ماهوی نظریة مارکسیستی را از محدودیت های بنیادی در عرصه های هستیشناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی و روش شناسی نجات نداده است. در این نوشتار، برآنیم تا نظریه و بنیادهای نظری نظریة اجتماعی آلتوسر را ارزیابی کنیم و کج تابیهای اساسی آن را برملا سازیم.