جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم حصولی هرچند رابطه اعدادی و تمهیدی نسبت به عمل دارد و شرط لازم آن محسوب می شود، توانمندی کافی برای ضمانت قطعی عمل را ندارد. تبیین کارکرد علم حصولیِ حاصل از قوای مختلف نفس و تحلیل جایگاه آن در مبادی و فرایند عمل می تواند تا حدودی چرایی شکاف بین نظر و عمل را نشان دهد. در مقابل، معرفت شهودی نسبت به علم حصولی دارای تأثیر عمیق تری در ضمانت عمل است و هرچه درجات معرفت شهودی بالاتر رود، احتمال مخالفت عمل با این معرفت کمتر خواهد بود. در این مقاله، پس از تعریف علم و عمل و بیان اقسام آن از دیدگاه ابن عربی و امام خمینی، به مقایسه میزان تأثیر علم حصولی و شهودی بر عمل پرداخته می شود.

آیه 24 انفال مشهور به «آیه حیلوله» یکی از بلیغ ترین و جامع ترین آیات متشابه قرآن است که مشتمل بر معارف عقلی، اعتقادی، اخلاقی و تربیتی و محل معرکه آراء مفسران و اندیشوران قرآنی است. این آیه از سه بخش تشکیل شده که بخش میانی آن؛ یعنی «أن الله یحول بین المرء و قلبه»، مشتمل بر ابهام هایی است که مورد توجه مفسران فریقین قرار گرفته و باعث اختلاف های شدید میان آنان شده است. در این مقاله، دو دیدگاه کلی: برداشت جبرگرایانه و غیر جبرگرایانه گزارش شده و با نقد و رد دیدگاه جبرگرایانه به تقویت دیدگاه دیگر پرداخته شده است؛ آنگاه دیدگاه های غیر جبرگرایانه مانند «حیلوله قهر»، «حیلوله مهر»، «حیلوله به معنای سلطه و حاکمیت و قدرت الهی»، «حیلوله به معنای نهایت قرب الهی به انسان» تبیین و نقد شده است. نگارندگان با بررسی مفهوم واژه «حول» از نگاه اهل لغت و ادب بر حسب تطور تاریخی، مبنای روشنی را اتخاذ نموده و با ضمیمه کردن دلایل، قرائن و شواهد، دیدگاه مختار خود را تحت عنوان «حیلوله مهر و قهر» ارائه کرده اند.

خدای متعالی به انسان که در بدو تولّد هیچ نمی دانست، وسیله های شناخت و معرفت را عطا فرمود تا با به کارگیری آن ها، به مقام شاکران دست یابد. مقام شکر که حاصل علم و عمل است، این معنا را بیان می کند که در باطن انسان، دو کنش وجود دارد: یکی ذهنی و دیگری عاطفی، و عقل و دل که هردو باطن انسان را تشکیل می دهند، منشأ این دو کنش هستند.حال پرسش این است که اگر روان انسان واحد است، وجود دو عنصر عقل و دل چگونه تصوّر می شود. ارتباط این دو در وجود آدمی، چگونه توجیه می شود؟ آیا می توان گفت هر دو از نظر مصداق یک چیز و از لحاظ مفهوم دو چیزند؟ اگر چنین است، چرا دو کارکرد دارند؟ به نظر می رسد که انسان، یک حقیقت بیشتر نیست و طبع و ذهن و دل، جلوه های آن است. او حرکت درونی و تکاملی دارد. این حرکت، با تولّد آغاز می شود و به عقل مستفاد پایان می پذیرد. هدف این است که آدمی به صورت طبیعی، به مطلوب حقیقی اش که درک جمال الهی است، دست یابد. از آن جا که هر حرکت ارادی، دارای سه مؤلّفه آگاهی، شوق و عمل است، حرکت تکاملی و ارادی انسان نیز خالی از این سه نیست و این سه مؤلّفه، به منشأ و پایگاه نیاز دارند.پایگاه آگاهی، عقل، و منشأ شوق، دل است و عمل، برآیند این دو به شمار می رود. در حقیقت، معرفت، شأن عقل، و شوق، کار دل، و عمل، نمای بیرونی هر دو است. از تحقیق حاضر چنین نتیجه گرفته می شود که علم و اندیشه، کار عقل، و ایمان و باور، کار دل است; گرچه در برخی نصوص دینی، کار هر کدام به دیگری نسبت داده شده است. نتیجه نهایی این که عقل و قلب، دو وجهه یا دو جنبه از روح انسان هستند. به بیان دیگر، یک روح است که دو نمود دارد.

ایمان عقدی قلبی است که پس از شناخت چیزی، به آن تعلق مییابد. غیب نیز وجودی فراحسی و غیرقابل اشاره است. ایمان به غیب، ارتقا معرفت به امور فراحسی و رسوخ به مرتبه قلب (برترین مرتبه مثالی نفس انسان) است. وجود خدا و صفات او، وحی و معارف وحیانی دین، معاد و احوال آن مهم ترین مصادیق امور غیبیاند که بندگان پرهیزگار خدا، این حقایق را به نحو وجدانی میشناسند و به آنها تعلق قلبی دارند و در عمل نیز به این حقایق پایبند هستند. این نوشتار معنا و امکان تحصیل ایمان به غیب را براساس دیدگاه صدرالمتألهین و امام خمینی+ و متناظر با دو جنبه وجود انسان (نظر و عمل) تبیین میکند.

تزکیه و تهذیب نفس در اسلام، سرآمد و بنیان همه ی مفاهیم اخلاقی دیگر است، زیرا رشد و تکامل و سعادت انسان ها را در دنیا و آخرت در پی دارد. فلسفه ی فرستان انبیا و ائمه معصومین (ع) تعلیم دادن، ارتقا معرفت ( همان طور که ابتدای دین با کسب معرفت است) راه و روش تزکیه و تهذیب نفس به بشریت بوده و به همین جهت پیامبر بزرگ اسلام ( ص) همواره می کوشید تا انسان ها را از راه تعلیم و تزکیه نفس به کمال و سعادت برساند و بعد از پیامبر (ص) ، ائمه معصومین (ع) تلاش و کوشش می کردند تا جامعه بشریت را از گرفتاری های نفسانی برهانند و به حقیقت ، پویایی و کمال برسانند و این سنتی است که علمای جلیل القدر ، مسئولیت را پس از ائمه بر عهده گرفته اند. این نوشتار به مساله اساسی و مهم تهذیب نفس و تاثیر و جایگاه آن در شکل گیری مراتب عرفانی امام خمینی (ره) پرداختهو با ارائه تعریفی از « روح» ، قلب، نفس، تزکیه، تهذیب می کوشد نقش مهم تزکیه وتهذیب را ذکر و با استعداد بعضی آیات و روایات و سخنان امام راحل ()ع) مواقع و روش های مبارزه با نفس را از منظر حضرت امام راحل (ره) بررسی نماید. فرضی که این نوشتار به دنبال اثبات آن است این می باشد که با عنایت به این مهم که رذایل اخلاقی سد راه پیشرفت و تعالی انسان و مانع حرکت و عروج به مقامات عالی و معنوی هستند. با جهاد علیه لشکر معاصی می توان طی طریق نمود و با گذر از منازل مختلف به شهود جمال حق نائل شد. بر اثر تزکیه به نفس حصول ادارکات قلبی و عرفانی میسر و همچنین مقدمات انقطاع از طبیعت و اتصال به عالم غیب فراهم خواهد شد. شاهد مثال در این نوشتار عرفانی و معنوی نائل گردد. لذا در این نوشتار پس از ذکر مقدمات در فصل اول، اثرات تهذیب و تزکیه نفس از دیدگاه امام راحل (ره) در فصل دوم بررسی شد که در آن نکات مهمی پیرامنون لزوم تطهیر قلوب، تاثیر اطلاعات و عبادات در گرایش به سمت معنویات و اثرات مجاهدت های نفسانی در تقرب به خدا بیان شد. در فصل سوم به ضرورت خودسازی و اصلاح نفس از دیدگاه امام خمینی (ره) اختصاص یافت که در آن به نکاتی مثل تاثیر عبادات وتزکیه در روشنایی قلب که ان هم به شناخت حقیقت جهان و ماورای ظواهر منجر خواهد شد اشاره و در فصل چهارم به بیان فضائل و زذایل اختصاص یافت که در آن به تعدادی از مهم ترین رذایل و صفات ناپسند و اثرات مهلک آنها و همچنین صفات نیک متقابل آنها اشاره شد. در لابه لای این مباحث سعی شد به علاجچ و درمان برخی آفات ناپسند روح پرداخته و ریشه و منشا بسیاری از گناهان مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.واژه های کلیدی : تزکیه، تهذیب، نفس، نفس اماره ، رذائل، روح، قلب.

در این مقاله به نقد و ارزیابی یکی از جریانهای موجود جهان اسلام که بنام عرفانهای کاذب شهرت دارد، پرداخته شده است. علت اصلی پرداختن به این جریان ها، آشنایی جوانها با این تفکرات منحرف در جهان اسلام می باشد. نقد و ارزیابی مبانی جریان عرفان کاذب و هم چنین آگاهی جوان از خطرات گرایش به این جریانها هدف اصلی مقاله حاضر است. در ساختار مقاله به نقش رهایی بخش و معنوی قرآن به عنوان نمونه ناب عرفان در جهان معاصر پرداخته خواهد شد و جریان عرفان حقیقی بررسی می شود. در پایان نیز الگوی سیر و سلوک امام خمینی به عنوان عرفان اصیل تحلیل می شود.

با آنکه پژوهش‏های تجربی از زوایای گوناگون، شناخت و آگاهی را مورد مطالعه قرار داده‏اند، اما به دلیل یک بُعدی‏نگری خاصی که در این حوزه حاکم است، هنوز ابهامات زیادی در مقوله شناخت و آگاهی دیده می‏شود. این مقاله، با بهره‏گیری از منابع دینی، ضمن بررسی نظریه‏های شناخت از منظر فلسفه و روان‏شناسی و طرح دیدگاه‏های متنوع موجود در پیدایش و تحوّل شناخت، به تبیین شناخت حصولی و حضوری پرداخته، دیدگاه روان‏شناسان در بی‏اهمیت جلوه دادن شناخت حضوری را به چالش کشانده است. در پایان، علاوه بر اینکه نقش حواس ظاهری در شناخت تبیین شده، اهمیت قوای باطنی، به ویژه قلب در ادراک آشکار گردیده است. شهود و وحی نیز به مثابه نوعی شناخت ویژه تلقّی شده که در روان‏شناسی دینی باید به آن پرداخته شود.

«عقل»، حکمت، فلسفه، علم، و قوه نفسانی در تفکرات فلاسفه یونان به «نظری» و «عملی» تقسیم شده است. برخی دانشمندان مسلمان ماهیت عقل نظری و عقل عملی را یکی دانسته، و هر دو را از سنخ درک و تعقل پنداشته اند؛ با این تفاوت که مدرک اولی از امور دانشی، و مدرک دومی از امور کنشی است. حتی برخی بخش پذیری بر اساس مدرک و متعلق را نیز صحیح ندانسته، و درک هر دو را به عقل نظری سپرده اند. همچنین، بعضی معتقدند: یکی از سنخ درک، و دیگری از جنس عمل و فعل به شمار می رود؛ آن گاه تعامل این دو با یکدیگر منجر به آمیختگی علم و عمل می شود. عقل عملی در دیدگاه مشهور، با تروی در ادراکات نظری، به جزییات منتقل می شود و قوای نفس را برای عمل راهنمایی و تحریک می کند. بر اساس مبنای مشهور، انسان در سایه عقل نظری به معارف و علوم روی می آورد و با کسب بصیرت، حقایق عالم را می یابد، چنان که به کمک عقل عملی، به نظم و ترتیب امور زندگی می پردازد و حالات شخصی و روابط اجتماعی خود را سامان می دهد. همین تنظیم حالات، و تهذیب درون، زمینه شناخت عالی تر و صحیح تر را فراهم می آورد. هر چند در نظر برگزیده، به جای عقل عملی، برای ایجاد انگیزه و تحریک قوا، قلب را معرفی می کنیم و از جایگاه مهم آن سخن به میان می آوریم.

از دیدگاه ابن عربی و بنابر نظریه خلق مدام، «علم» تجلی دائم خداوند بر دل هایی است که سرگرمی های دنیا آنها را محجوب نکرده باشد. علم حقیقی همراه با عمل است و نتیجه آن «بهشت معنوی» است. از نظر وی مقام علم، الهی و مقام معرفت، ربانی است؛ بنابراین علم برتر از معرفت است. عارف فقط محل شهود اسم «رب» خداوند است؛ اما عالم آن است که خداوند با ذات و الوهیت خود در او تجلی کرده است، پس تمام اسمای الهی را شهود می کند. بر اساس این تفاوت است که معرفت از عالم خلق و علم از عالم امر است. و نیز عارف دارای احوال عرفانی است، به خلاف عالم که آن احوال در او ظهور نمی کند؛ بلکه دارای مقامات ثابت است. عارفان موحد هستند؛ اما عالمان- گرچه از جهت عارف بودن موحدند- دارای «علم نسب» اند؛ تنها عالمان اند که علم احدیت کثرت و احدیت تمییز دارند.