جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نصر حامد ابو زید، متفکر مصری، در کتاب های که در زمان اقامتش در مصر نوشت، کوشید با اتکا به نظریه خیال در صوفیه، تبیینی طبیعی و غیرمتافیزیکی از وحی ارائه کند؛ چه آن که او از تبیین های فراطبیعی نسبت به امور دینی پرهیز داشت. بدین منظور، او از مقایسه نبوت و کهانت بهره برد، تا آن را از جهت فرهنگی مقبول و آشنا معرفی نماید. چنین نگرشی به ماهیت وحی، با اشکالاتی مواجه است. نخست آن که از جهت فرهنگی، بررسی ابو زید در مورد کهانت و شیوع فرهنگی آن کافی نیست، و به همان اندازه در تبیین نیز دچار دشواری است. دوم آن که خرافه های فرهنگی، مانند کهانت، نمی تواند توجیه مناسبی برای وحی ارائه کند. و دست آخر این که مدعای او، با شواهد درون دینی یعنی آیاتی از قرآن سازگار نیست.از سوی دیگر، تبیین ماهوی او نیز مقصود او را بیان نمی کند و مساله خیال و رویا فرافکنی مساله تبیین است. همچنین اگر تقریری حداکثری از نظر صوفیه صورت گیرد، با وحی زبانی – که دیدگاهی رایج است- سازگار نخواهد بود؛ چنان که با مبانی معرفت شناختی ابو زید نیز سازگاری ندارد؛ زیرا معرفت شناسی صوفیه چیزی جز وجودشناسی ایشان نیست، و در روش های پدیدار محور نمی توان چنین تبیینی را پذیرفت.

یکی از بزرگترین مشکلاتی که انسانها در طول تاریخ با آن مواجه بوده‌اند مسئله خرافه است. خرافه، هر اعتقاد و حکم به وجود شیء یا وجود رابطه علت و معلولی بین پدیده‌ها و اثرگذاری آنها است که این اعتقاد ناشی از ترس یا جهل بسیط یا جهل مرکب و خطای در برداشت و تفسیر از پدیده‌هاست و عقل یا نقل آن را تأیید نمی‌کند و به کسی که به چنین حکمی اعتقاد دارد، خرافاتی گویند. خرافه از جهت گستره مکانی (یعنی میزان شمولیت) و نیز از جهت آثار (اجتماعی، فردی، سیاسی) و نیز از جهت گستره نظری قابل تقسیم‌بندی به انواع مختلف است. عوامل اصلی گرایش به خرافه، «جهل» ، «وهم» و امیال کنترل نشده مانند میل به قدرت‌طلبی، جاودانگی و معرفت‌طلبی و... است.در این پژوهش به انواع خرافه و شیوه‌های مختلف مبارزه قرآن با خرافات یعنی دعوت به تفکر و تعقل و فراگیری علم و دانش و مبارزه با جهل و نادانی و نیز مقابله با یکایک مصادیق خرافه در عصر جاهلی مانند شرک، فال زدن ، آداب و رسوم خرافی در مورد زنان و... که در قرآن به آنها توجه ویژه گردیده، پرداخته‌ایم.

روایات صحیح نقش مهمی در شناخت مفاهیم قرآنی و تفسیر آیات ایفا می نمایند. چه بسا آیاتی که در مفهوم یابی آن جز مراجعه به روایات چاره ای نبوده است؛ حتی مفسران بزرگواری که تفسیر قرآن به قرآن را برگزیده اند و آیات را برای تفسیر یکدیگر کافی پنداشته اند، در وادی عمل به ناکار آمدی این روش پی برده و در تفسیر و تبیین آیات زیادی، ناگزیر از اقتباس از روایات گردیده اند. اما گاه در تاریخ تفسیر قرآن، مشی اخباری گری، اجازه جرح و تعدیل در روایات را از مفسران سلب نموده و ورود روایات مجعول و اسرائیلیات را به حوزه ترجمه و تفسیر قرآن فراهم نموده است. داستان استیضاح سامری توسط حضرت موسی (ع) – پس از بازگشت آن پیامبر از سفر طور- که در سوره طه بیان گردیده است، ازجمله آیاتی است که در هاله ای از جعلیات واقع شده وغبار خرافات، چهره حقیقی آن را پوشانده است. این مقاله با بررسی روایت وارده و مفردات موجود در آیه، به دنبال خرافه زدایی از مفهوم آن است.

بررسى خرافه باورى و خرافه گرایى با تأکید بر آیات قرآن است. نویسنده، پس از تعریف «خرافه» از نظر لغوى و اصطلاحى به پیشینه و گستره آن در میان کشورها و اقشار تحصیل کرده و بى‌سواد اشاره کرده و نظریات گوناگون دانشمندان غربى درباره خاستگاه خرافات را گزارش کرده است. سپس با استناد به آیات قرآن، دیدگاه قرآن درباره منشأ خرافات مطرح گردیده است. آن گاه نمونه‌هاى خرافات از قبیل: طیره، شانس، طالع بینى مورد بررسى قرار گرفته و بر این نکته تأکید شده است که طیره - فال بد زدن - و نحس دانستن برخى از اشیاء و اعداد و یا زمان‌ها و تحریم برخى از طیبات الهى جزء خرافات است و از نظر شرع تحریم و تقبیح شده است. در پایان، آگاهى، تعقل، ایمان و توکّل بر خداوند به عنوان راه حل‌هاى برون رفت از خرافه گرایى و خرافه باورى معرفى شده است.

ادیان آسمانی والهی برای هدایت وتربیت نسل بشرتوسط انبیاء برای مردم آورده شده اند اما متاسفانه درآمیختن موهومات وخرافات باتعالیم ادیان حقیقی موجب شده که برنامه های آسمانی آنها ازمسیرحقیقی اولیه خودش منحرف ویا به طورکلی متوقف گردد. درطی قرون واعصارمتمادی بجای اینکه بشردرپرتومشعل دین ودینداری درشاهراه هدایت قدم بردارد ودرجادةکمال به پیش رود، براثرغفلت وسهل انگاری های بی شمارخود نسبت به تشخیص حق از باطل، نیک از بد وصحیح از غلط کم کم برخی ازتعالیم حقیقی ادیان درلابه لای مشتی ازخرافات وموهومات ویا آداب ورسوم اجتماعی وافکاروعقاید ملی وسنن باستانی گم گشته ویا ماهیّت خود راازدست داده وبه همین علّت حقایق بزرگ موجود درعمق تعالیمشان از انظارمکتوم مانده است . عنوان پژوهش « خرافه پرستی وخردورزی از دیدگاه قرآن وسنّت » است. آن نوع از خردورزی که قرآن به آن امرفرموده ونیز شیوه های مبارزه ومقابله قرآن باخرافه ها تحقیق و اثبات وتبیین شده است، تمهیدات موضوع به صورتی منطقی ومرتب مستنداً آورده شده اند. خردورزی قرآن درپی سعادت وکمال حقیقی انسان با طرحی عملی وموفّق است، مخاطبان قرآن صاحبان خردند، شیوة خرد ورزی قرآن بی همتا است وبرای همگان مفیدو سعادت آوروکمال آفرین می باشدو خرد ورزی قرآن آینده ای است از حس وتجربه توأم با دیدی ملکوتی به عوالم هستی و دراین بین مهمترین نقش عقل سنجش وفرمانروائی است و خرد ورزی قرآن چون تفّکروتعقّلی صرف نیست لذا وحی مددکاراوست وتامین کننده مواد اصیل تعقل و... با این نوع ازخرد ورزی جایی برای خرافه نیست که خرد ورزی چون روز وخرافه چون شب است واجتماعشان نا ممکن؛ راه علاج خرافه گرائی را قرآن، معرفت افزونی می داند. عقل گرائی قرآن همان روش عملی پیامبر(صلی الله علیه وآله) دررسالت است، دراین پژوهش به تناسب از انواع روشهای سودمند تحقیق چون تحقیق تحلیلی، مقایسه ای، سندی، تاریخی و... بهره گرفته ایم . هدف این بوده است تا نظرقرآن کریم پیرامون خرد ورزی وخرافه زدائی به خوبی تبیین گردد، سابقة عقل گرائی ریشه درتاریخ بشری دارد وهمچنین توجه به این مساله پیدا کنیم که : اسلام به ذات خود ندارد عیبی هرعیب که هست از مسلمانی ماست اما آیا اینکه تحقیقات مدوّنی هست که بتوان به آن استناد کرد؟ باید گفت کمترمنبعی مورد اطمینان وموثقی را می توان یافت که از هرجهت بی عیب ونقص باشد ودرعین حال خرافه پرستی وخرد ورزی را به خوبی تبیین یا تشریح نموده باشدو وامّا آن نوع خرد ورزی که منظورقرآن کریم است باید شروع وآغازش را همزمان با ظهوراسلام ونزول آیات دانست . تحقیق درمورد نظرات این کتاب الهی که جنبة جهانی وادبی دارد نیاز به مقد ّ مات فروانی دارد و همین امرموجب شده است تا امروزه دربسیاری از موضوعات مورد لزوم تحقیق جامعی وجود نداشته باشد، متاسفانه موضوع این رساله از این امرفارغ نیست به هرحال ویژگی کلی این رساله عبارت از بررسی وتحقیق تفصیلی آن است که دربرخی ازمواضع به تجزیه و تحلیل وتفسیرریزامورمنتهی می شود این رساله درسه بخش کلیات، خرافه پرستی وخرد ورزی به تبیین موضوع پرداخته است وآنچه انجام گرفته میسّرنگردیده است، مگربا راهنمائی اهل نظروفرهیختگان علم وادب که دراین میان نقش ممتاز ازآنِ فاضل ارجمندو استاد راهنما جناب آقای علی شکوهی می باشد که از زحمات وتلاشهای ایشان صمیمانه تشکرو قدردانی می نمایم .

کم و بیش در همه‌ زمان‌ها و همه جوامع باورها و رفتارهای خرافی وجود داشته و دارد، به‌طوری‌که ممکن است این باور تقویت شود که خرافه از عناصر فرهنگی جدا نشدنی جوامع انسانیست؛ اما با نگاهی عمیق می‌یابیم که عوامل شناختی و روانی از جمله علل خرافه گرایی در حوزه باورها و رفتارهاست.در پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی-تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای به بازشناسی عوامل شناختی خرافه همچون ناآگاهی از ذات و صفات خدا، حقیقت فرشتگان، حقیقت جن، حقیقت روح و نفس و حقیقت مرگ و آینده هستی، روابط پدیده‌های عالم ماده، جایگاه انسان در خلقت، جایگاه سفیران و اولیای الهی و جهل به فلسفه بلا و مصیبت پرداخته‌ شده است.در ادامه عوامل روانی خرافه از جمله: بیماری، فقر، جنگ، ناامنی و ترس از مرگ بررسی گردیده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد امیرالمومنین7 در مقابله با عوامل شناختی خرافه به معرفی خداوند و صفات او، تبیین جایگاه انسان و به بیان جایگاه فرشتگان و جن پرداخته‌اند، و تلاش کرده‌اند باورهای انسان نسبت به مرگ، باورهای انسان در ارتباط با سفیران الهی را تصحیح کنند و روابط پدیده‌های هستی مادی را به درستیبیان کنند. برای مقابله با عوامل روانی خرافه ضمن تشویق به دعا و توکل به خدا، انسان را دعوت به صبر و پایداری نموده و در نهایت به معرفی الگوهای خرافه ستیز پرداخته‌اند.

یکی از عناصر مهم فرهنگ ، اعتقادات و باورهاست. بعضی از این اعتقادات، خرافات استکه عبارت است از عقاید باطل و بی اساس که به کلی خلاف منطق و واقعیات است. به تعبیردیگرخرافات همان معتقدات، باورها یا انجام کارهایست که هیچ گونه ریشه ی عقلانی ندارند. اینمعتقدات، مجموعهای از اخبار، عقاید، اندیشهها، عادات و اعمال غیر علمی و خلاف منطق هستندکه در رابطه با موضوعات و پدیده های طبیعی و بعضاً عینی به وجود می آیند. از آنجایی کهخرافات از عناصر فرهنگی جدانشدنی جوامع انسانی است و قرآن کریم از همان ابتدای نزول خود،باورها و رفتارهای خرافی را برنتافته است، لذا، هدف پژوهش حاضر محور قرار دادن روششناسی مبارزه با خرافه از منظر قرآن است و روش تحقیق، کتابخانه ای و پردازش آنها از طریقتحلیل منطقی می باشد. در این تحقیق ضمن تعریف خرافات، انواع آن مورد بررسی قرار گرفته وبه بحث پیرامون علل شیوع و زمینه های پیدایی آن و همچنین زمینه های روان شناختی وجامعه شناختی آن و درپایان به نقش پیامبران در زدودن خرافات و معرفی الگوهای عملیپرداخته شده است.نتایج حاصل از این کار کتابخانه ای گویای آن است که خرافات نزد افراد عمومیت دارد، اماشدت و ضعف آن متفاوت است. به همین ترتیب به لحاظ کارکرد های آشکار و پنهان و مثبت ومنفی ای که این دسته از عقاید در جوامع امروزی دارند، بحث و بررسی پیرامون آنها اهمیتویزهای می یابد.

پيامبرمكرم اسلام(ص) در طول بيست و سه سال تلاش بي وقفه موفق شد، نظام فكري حاكم بر جزيرة العرب را دستخوش تغيير و دگرگوني كند. جامعه‌اي كه غرق سنت‌هاي قبيله-اي و خرافات و بت‌پرستي بود، در پرتوي آموزه‌هاي نوراني قرآن و تعاليم نبي‌مكرم اسلام(ص) در مسير اتحاد و بينش و يكتاپرستي قرار گرفت. ملاقات هاي مكرر يثربيان با پيامبر(ص) و هجرت ايشان به يثرب، شرايط لازم جهت گسترش و توسعه فرامين الهي در مدينه را فراهم آورد. پيامبر(ص) با ايجاد نهادهاي كارآمد اسلامي مانند مسجد و وضع قوانين اسلامي و تدوين منشور مدني مدينه زمينه هاي لازم جهت تشكيل حكومت اسلامي در مدينه را فراهم ساخت.آنچه در اين پايان نامه بدان پرداخته شده است، يافتن پاسخ اين پرسش اساسي بود كه تحولات فرهنگي انجام شده در مدينه و عوامل مؤثر بر آن كدامند و شيوه‌هاي پيامبر(ص) در ايجاد اين تحولات چه بود؟فرضيه غالب در پاسخ به اين سوال عبارت است از اين كه: مدينه در عصر نبوي(ص) دستخوش تحولات فرهنگي بسياري شد و سنت هاي اسلامي جايگزين سنت‌هاي جاهلي شدند. اين تحولات متأثر از آموزه‌هاي قرآني و تعاليم پيامبر(ص) بود. تحولات فرهنگي مدينه متأثر از شيوه‌هاي پيامبر اكرم(ص) در ايجاد تغييرات فرهنگي مبتني بر ابزارهاي اخلاقي، ايجاد تكاليف فردي و جمعي، اعتماد سازي عمومي، دروني كردن ارزش‌ها و طرد افكار جاهلي و... بود. در اثر تلاش‌هاي مستمر پيامبر(ص) و در پرتوي آموزه‌هاي قرآني و تعاليم نبوي(ص) و اسوه حسنه آن حضرت بسياري از هنجارها و ارزش-هاي اسلامي و انساني جايگزين فرهنگ و رسوم جاهلي شدند.

خرافات شامل باورها و رفتارهایی هستند که پشتوانۀ علمی، عقلی و دینی ندارند؛ ولی عدّه‌ای از افراد به آنها معتقد و پایبندند. خرافات در طول تاریخ بشر، افکار انسان های زیادی را به انحراف کشانده و تبعات شوم فراوانی را بر جای گذاشته اند. این پژوهش در پی راهیابی به اصلی‌ترین علل و عوامل گرایش افراد به خرافات است که در آن، با شیوة تطبیقی و تحلیلی، از منابع معتبر اسلامی و روان شناختی استفاده شده است. نتیجه ای که از این پژوهش به دست می آید، این است که مهمترین علل و عوامل گرایش اشخاص به خرافات را باید در درون افراد و خلق و خو و زمینه‌های روان شناختی آنان جستجو کرد. این عوامل، شامل جهل و نادانی، تقلید کورکورانه، ترس و اضطراب، پیشداوری ها و ... می باشد. در قرآن کریم و روایات اسلامی، نقاط آسیب پذیر بشر در مقابل خرافات و انحرافات مورد عنایت قرار گرفته و راه کارهای مناسبی جهت مقابله با آنها ارائه شده است که از جمله آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد: دعوت به ایمان و تقوا، تحصیل معرفت، تاکید بر برهان طلبی، مبارزه با تقلیدهای کورکورانه و...