جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصطلاحات برهان، برهان لمّی، برهان انّی، برهان انی مطلق و دلیل در منطق تعاریف ویژه‌ای دارند. ولی برخی از این اصطلاحات آن‌گاه که از منطق به فلسفه منتقل شده، فیلسوفان بر پایه حفظ تقسیم برهان به لمی و إنی در منطق، در آن اصطلاحات تصرفاتی انجام داده‌اند. شواهدی در کلام ابن‌سینا و ملاصدرا وجود دارد که تطور این اصطلاحات را در فلسفه نشان می‌دهد. برهان در فلسفه بر "لمی مطلق" و دلیل بر "لمی غیر مطلق" اطلاق می‌شود و قیاس شبیه به برهان در کلام ابن‌سینا بر برهان "انی مطلق" از نوع سوم در منطق تطبیق می‌شود و برهان بالعرض در کلام ملاصدرا نوعی "برهان لمی غیر مطلق" است و برهان صدیقین ملاصدرا ـ که از حقیقت وجود آغاز می‌کند ـ بر "برهان انی مطلق" از نوع سوم منطبق است که ملاصدرا آن را "برهان شبیه به لمّی" نامیده است. در فلسفه "برهان" به دو شق بالذات و بالعرض تقسیم می‌شود. «برهان دلیل»، خاصه برهان امکان در اثبات واجب، از نظر ملاصدرا "برهان لمی بالعرض" تلقی می‌شود، نه "برهان لمی بالذات". توجه به تطور این اصطلاحات از منطق به فلسفه اولی، راه‌گشای تفسیر دقیق عباراتی است که فیلسوفان آنها را در فلسفه به‌کار برده‌اند. اصطلاحات برهان، برهان لمّی، برهان انّی، برهان انی مطلق و دلیل در منطق تعاریف ویژه‌ای دارند. ولی برخی از این اصطلاحات آن‌گاه که از منطق به فلسفه منتقل شده، فیلسوفان بر پایه حفظ تقسیم برهان به لمی و إنی در منطق، در آن اصطلاحات تصرفاتی انجام داده‌اند. شواهدی در کلام ابن‌سینا و ملاصدرا وجود دارد که تطور این اصطلاحات را در فلسفه نشان می‌دهد. برهان در فلسفه بر "لمی مطلق" و دلیل بر "لمی غیر مطلق" اطلاق می‌شود و قیاس شبیه به برهان در کلام ابن‌سینا بر برهان "انی مطلق" از نوع سوم در منطق تطبیق می‌شود و برهان بالعرض در کلام ملاصدرا نوعی "برهان لمی غیر مطلق" است و برهان صدیقین ملاصدرا ـ که از حقیقت وجود آغاز می‌کند ـ بر "برهان انی مطلق" از نوع سوم منطبق است که ملاصدرا آن را "برهان شبیه به لمّی" نامیده است. در فلسفه "برهان" به دو شق بالذات و بالعرض تقسیم می‌شود. «برهان دلیل»، خاصه برهان امکان در اثبات واجب، از نظر ملاصدرا "برهان لمی بالعرض" تلقی می‌شود، نه "برهان لمی بالذات". توجه به تطور این اصطلاحات از منطق به فلسفه اولی، راه‌گشای تفسیر دقیق عباراتی است که فیلسوفان آنها را در فلسفه به‌کار برده‌اند.

بر اساس اصل «تمایز وجود از ماهیت»، که از جمله مهم‌ترین اصول مابعدالطبیعۀ ابن سینا به شمار می‌رود، ماهیت فی حد ذاته فقط مشتمل بر ذاتیات خود است و برای موجود شدن باید عنصر مابعدالطبیعی وجود از خارج و از سوی علت موجِده بر آن عارض شود. ابن سینا بر مبنای این اصل، اصل مهم «تمایز واجب از ممکن» را نیز تأسیس می‌کند و بر مبنای این دو اصل، مسئلۀ خلقت و اثبات وجود خدا را تبیین فلسفی می‌نماید. برخی عبارات ابن سینا در شرح و تبیین تمایز وجود بر ماهیت، موجب ایجاد خوانش‌های متفاوت از کلام او شده است. یکی از مهم‌ترین این خوانش‌ها، خوانش ابن رشد است که از طریق ترجمۀ آثار او و پیروانش در میان متفکران قرون وسطی نیز رواج پیدا کرده است. بر اساس دیدگاه ابن رشد، ابن سینا تمایز ماهیت و وجود را خارجی می‌داند و معتقد است که وجود همانند مقولات عرضی، بر ماهیت عارض می‌شود. اما دقت در عبارات ابن سینا نشان می‌دهد که مقصود او از عرضی دانستن حمل وجود بر ماهیت، به این معناست که وجود جزء ذات و ذاتیات نیست و از خارج بر ذات و ماهیت عارض می‌شود؛ نه اینکه وجود همانند اعراض مقولی بر ماهیت عارض شود. توماس آکوئینی نیز هرچند که تحت تأثیر ابن رشد، اصل تمایز خود را متفاوت از ابن سینا می‌داند و در برخی موارد جزئی از ابن سینا متفاوت است، ولی بررسی آثار او نشان می‌دهد که در چارچوب اصلیِ اصل تمایز، متأثر از ابن سیناست و در شرح و تبیین آن، تفاوت عمده‌ای با ابن سینا ندارد.

یکی از جنبه‌های مغفول در اعتباریات عملی علامه طباطبایی، توجه به پیشینه این نظریه در میان فلاسفه است. برای بررسی این جنبه، با استخراج مولفه‌های این نظریه از دیدگاه علامه و جستجوی آنها در آثار ابن‌سینا، می‌توان به پیشینه این نظریه در آثار ابن‌سینا پی‌برد. مفاهیم و گزاره‌های اعتباری علامه را می‌توان با مفاهیم و گزاره‌های غیر‌حقیقی از نظر ابن سینا مشابه دانست که شامل مفاهیم و قضایای مشهوری جدلی، مقبول خطابی و خیالی شعری هستند. اشتراکات اعتباریات علامه و مفاهیم و گزاره‌های غیر حقیقی به این شرحند: بر اساس نیازهای انسان اعتبار شده‌اند، کاشف از واقع نیستند و بدون نفس‌الامرند، خودشان موجب تکامل انسان نیستند، تنها موجب انگیزش انسان برای انجام فعلند، بر اساس جعل مفاهیم حقیقی برای اشیاء دیگر شکل می‌گیرند و به همین سبب منشأ حقیقی دارند و در نهایت اینکه آنها را عقل عملی، واهمه و متخیله جعل می‌کنند نه عقل نظری.

کمال نهایی انسان در هر نظام فلسفی بر پایه دیگر نگرش‌های انسان‌شناختی آن تصویر می‌شود. این مقاله برپایۀ مبانی نفس‌شناختی ابن‌سینا، دیدگاه وی در کمال نهایی را تبیین و تحلیل کرده، برخی کاستی‌های آن را خاطرنشان میکند. دیدگاه ابن‌سینا در مسئله سعادت مبتنی بر دیدگاه‌های نفس‌شناختی وی است. 1. بنا بر روحانیۀ الحدوث بودن نفس، جوهر انسان، عقل مجردی است که در ارتباط با بدن جسمانی حادث می‌شود؛ 2. ابن‌سینا منکر حرکت جوهری است. در نتیجه ذات انسان نیز تغییر تدریجی ندارد. 3. ارتباط صورتهای ادراکی عقلی با نفس مدرِک، از نوع اتحاد عرض و جوهر است؛ 4. نفس عاقل هرگز با عقل فعالی که مفیض این صورتهای ادراکی است، اتحاد نمییابد. به‌اعتقاد ابنسینا، نفس با عبور از مراتب سهگانه عقل هیولانی، عقل بالملکه و عقل بالفعل، در نهایت به مرتبه عقل مستفاد می‌رسد که همه کمالات علمی از عقل فعال به وی افاضه می‌شوند. دیدگاه ابن‌سینا مستلزم آن است که ذات ابن‌سینای فیلسوف تفاوتی با ذات وی در بدو تولد نداشته باشد. اشکالات ابن‌سینا بر حرکت جوهری، اتحاد عاقل و معقول و اتحاد نفس با عقل فعال قابل پاسخند و با پذیرش این مسائل، راه برای تکامل ذاتی نفس هموار می‌شود.

پرسش اصلی این جستار به این قرار است: چگونه می‌توان با الهام از اقوال عرفانی ابن سینا به استنباط و استخراج نوعی اخلاق عرفانی اندیشید؟ دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: یکم. آنچه در نمط‌های پایانی اشارات در این جُستار ذکر شده است همگی در ارتباط با بیکران و پیوند با مبادی عالی شکل گرفته است و این ارتباط سالکانه با بیکران- نه صرفاً ارتباط تکوینی با بیکران که در همه یافت می‌شود- زمینة تحقق مکارم اخلاق و اخلاق متعالی را فراهم می‌کند؛ اخلاقی که به اعتبار پشتوانه‌ها و ریشه‌ها و زمینه‌های عرفانی‌اش از آن می‌توان به اخلاق عرفانی یاد کرد؛ دوم. در اخلاق، چه‌هستی، نظریه‌های اخلاقی، و مؤلفه‌ها و زمینه‌های اخلاقی مطرح است. عرفان به روایت ابن سینا، امکانات درونی‌ای دارد که بر اساس آن می‌توان دربارة موارد یادشده سخن گفت

ابن‌سینا یکی از چهره‌های پرفروغ علمی است که بسی بیش‌تر از قرن خود زیست، عمری کوتاه داشت(۳۷۰ ـ ۴۲۸هـ) اما تبحر او در علوم گوناگون و ارائه آثار متنوع از موسیقی و ریاضیات تا قانون در طب و الهیات و منطق و طبیعات و... همگی وجه تسلط وی بر حکمت نظری و علوم مختلف را نشان می‌دهد، اما این حکیم در قلمرو حکمت عملی نیز نظریاتی بدیع داشته است، آنجا که در کتاب نفیس اشارات و تنبیهات، در فصول آخر به بحث سعادت و بهجت و مقام عارفان می‌پردازد، هم تفکر عمیق وی را در این عرصه نشان می‌دهد و هم روح منزه او را در این ساحت نمایان می‌کند. از طرف دیگر او صرفاً فیلسوفی بنشسته در عزلت خویش و زندگی با کاوش‌های نظری نبود، بلکه در سیاست، دستی داشت و در دربار سلاطین زمان، اکثراً به جهت نیاز آنان به طبابتاو در امر وزارت، حضور یافت.

در باب اعتباری یا حقیقی بودن گزاره‌های حکمت عملی در اندیشه ابن سینا در سنت فلسفه اسلامی نظرات مختلفی ابراز شده است. طبق یک خوانش گزاره‌های حکمت عملی در اندیشه ابن‌سینا حقیقی‌اند و بر اساس روایتی دیگر این گزاره‌ها اعتباری‌اند. شواهدی بر خوانش اعتباری از نظریه ابن‌سینا در دست است. آیت‌ الله مطهری اعتقاد دارد که(1) ابن‌سینا حکمت را بر مدار غایت به نظری و عملی تقسیم نمود و (2)به عقیده او تقسیم بر مدار غایت نشان‌گر اعتباری دانستن گزاره‌های حکمت عملی نزد ابن‌سیناست و (3)ابن‌سینا در ابراز نظریه در میان فیلسوفان اسلامی متفرد است و حتی ملاصدرا نیز به این اندیشه راه نبرده است. به نظر می‌آید هر سه ادعاء فوق مخدوش است و باید مورد ارزیابی قرار گیرد. روش مقاله توصیفی ـ تحلیلی بوده و طیّ آن یکی از حد وسط‌های خوانش اعتباری از گزاره‌های حکمت عملی نزد ابن‌سینا ـ تقسیم بر مدار غایت ـ مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

استادحشمت پور میفرمودند دقیقترین ترجمه متن اشارات همین کتاب است تا جایی دقت ترجمه بالاست که برخی قائلند خود شیخ این متن را ترجمه کرده ولی به خاطر جملاتی که در مقدمه وجود دارد مبنی بر اینکه از او(مترجم) تقاضا کرده اند اشارات شیخ را ترجمه کند و او در پاسخ به آنها این کتاب مستطاب را ترجمه کرده نشان میدهد مترجم شخص دیگری(عبدالسلام) است لذا جناب استاد گاها به این ترجمه ارجاع میدادند.

پژوهش حاضر می‌کوشد با روش توصیفی-تحلیلی، متون ابن‌سینا و شهیدمطهری را در مورد رابطه‌ی حکمت عملی و شریعت مورد بررسی تطبیقی قرار دهد. بطورکلی آراء دو متفکر در دو حوزه مبدأ و منشأ حکمت عملی و تایید احکام حکمت عملی و شریعت توسط همدیگر و یا تعارض آن دو قابلیت بررسی و ارزیابی دارد. ابن‌سینا در خصوص مبدأ و منشأ حکمت عملی اظهارنظر دوگانه‌ای را اتخاذ کرده است. وی از یکسو در مباحث علم‌النفس به جایگاه عقل در حکمت عملی اشاره و آن را برگرفته از قوۀ نظری عقل انسان معرفی می‌نماید و از سوی دیگر در رساله‌ی عیونالحکمه برخلاف سایر آثار خویش، شریعت را مقسم و مبدأ هر سه قسم حکمت عملی و تعیین کنندۀ حدود آن بیان می‌کند؛ اما تحلیل مبانی فلسفی ابن‌سینا بیانگر این امر است که ایشان حکمت عملی را برگرفته از قوه نظری عقل انسان می‌داند. شهیدمطهری نیز معتقد است که حکمت عملی برگرفته از خرد انسان است واینکه خداوند به امور ناپسند دستور نمی‌دهد؛ به خاطر آن است که آن‌ها در ذات خود زشت هستند. علاوه بر این، هردو متفکر معتقدند که احکام حکمت عملی و شریعت نمی‌توانند مخالف هم باشند؛ چراکه هردو هدف واحدی(رساندن انسان به سعادت و کمال وجودی) را دنبال می‌کنند.

کتاب ابن سینا و تدبیر منزل اثر ابوعلی سینا مترجم محمد نجمی زنجانی است. تَدْبیرِ مَنْزِل، دومین شاخۀ حکمت عملی در فلسفۀ مشائی که موضوع آن، چگونگی ادارۀ امور خانه و نحوۀ مشارکت مرد با زن و فرزند و خدمتکار است. ارسطو در کتاب اخلاق نیکوماخس بحث را با اهمیت خانواده آغاز کرده و آنگاه بر اساس روابط حاکم بر هر منزلی، رابطۀ پدر و فرزندی و رابطۀ مال و صاحب مال، تقسیمات چهارگانۀ تدبیر منزل را مطرح کرده است. پس از ارسطو، سنت متأخر هلنی ـ اسکندرانی، با ایجاد تغییراتی در تقسیم بندی سه گانۀ فلسفۀ عملی به «تدبیر منزل» و «قانون گذاری» و «سیاست مدن»، با توجه به کتاب « اخلاق نیکوماخس»، «اخلاق» را جانشین «قانون گذاری» کرد و لذا در فهرستهای کهن جهان اسلام از این سه عنوان نام برده می شود. به مبحث تدبیر منزل در دوره یونان باستان و در ایران به عنوان اندرزنامه های پهلوی و بعد از ظهور اسلام هم در دوره های مختلف پرداخته شده است، ولی متأخرین حکما کمتر به این بحث پرداخته اند. شیخ الرئیس در این رساله، پس از مقدمه ای در بیان اختلاف مردمان در منزلت و مراتب اجتماعی، از تفاوت احوال مردم در خرد و اندیشه به عنوان اساس بقای آنها یاد می کندو در ادامه از سیاست ملوک و ارباب نعم و ارباب منازل سخن می گوید و با اشاره به نیاز مردمان به تدبیر منزل، مطالب رسالۀ خود را در ۵ فصل سامان می دهد. قسمت اول کتاب: ترجمه و تحشیه رساله تدبیر منزل (تدابیر المنازل او السیاسات الاهلیه) قسمت دوم کتاب: ترجمه قسمتی از کتاب شفا، مربوط به زندگی، زناشویی و بحث در اطراف آن از مقدمه مترجم: علم و عمل دو عنصری هستند که خیر و صلاح بشر از آنها تشکیل و ترکیب می یابد. اشخاصی که می خواهند صلاح و سعادت در خانواده آنها وجود داشته باشد، بدون وجود این دو عنصر نجات بخش نمی توانند به آرزو و مطلوب خود برسند. علم تدبیر منزل علمی است که از نخستین عنصر (علم به مصالح حیاتی بشر) آنچه مربوط به مصالح محیط خانواده است گرفته دستوراتی برای خوشبختی عائله سعادت دوست می دهد. این دانش در نظر دانشمندان قدیم و جدید، اهمیت به سزا دارد و بعضی از آنان کتابهایی مستقل در این باب نوشته اند. این کتاب گرچه از حیث حجم کوچک، ولی از حیث معنی بزرگ می باشد؛ به اصول و قواعد مهمی از علم تدبیر منزل محتوی است…