جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در نوع نگاه و رویکرد یک مفسر نباید از شرایط حاکم بر عصر مفسر غافل بود. رویکرد و نگرش تفسیر الصافی به روایات تفسیری متأثر و برآیند فضای حاکم بر عصری است که مفسر در آن می‏زیسته است. تأثیر فضای حاکم بر سده یازدهم هجری، نیز بر رویکرد فیض کاشانی در ارزیابی روایات قابل انکار نیست. در نگاهی کلی و با ملاحظه شرایط فرهنگی و تاریخی عصر فیض کاشانی، می‏توان تصدیق کرد که رویکرد حاکم بر این تفسیر، رویکرد نقلی بر پایه روایات اهل بیت: است. احادیثی نظیر«ان اللَّه جعل ولایتنا أهل البیت قطب‏ القرآن و قطب‏ جمیع الکتب علیها ...» و «نحن و اللَّه المأذونون .... نشفع لشیعتنا فلا یردّنا ربّنا» و «نحن الراسخون فی العلم و نحن نعلم تأویله» نمونه‏هایی است که فیض کاشانی برای تثبیت گفتمان و هویت شیعه در عصر خود از آن‏ها بهره گرفته است. بر همین اساس،او در مواجهه با روایات به مبانی همچون عدم تعارض اقوال معصومان، استفاده ابزاری از عقل، دفاع از هویت شیعه و.....اعتقاد دارد. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی در مقام تبیین چرایی و چگونگی تأثیر تحولات و جریانات عصری بر روند و بهره‏گیری این مفسر در احادیث در تفسیر آیات قرآن است.

یکی از مهم‌ترین مباحث اعتقادی، مسئله جایگاه وجودی پیامبر خاتمN پیش از مرتبه طبیعت است. شناخت و فهم صحیح این مسئله، در بسیاری از مسائل دیگر همچون تفویض امور خلائق، وساطت حضرات معصومین در آفرینش و برخی دیگر از حقوق ایشان بر مخلوقات، تأثیر قابل توجهی خواهد داشت. یکی از راه‌های شناخت این مهم، بررسی روایات خلقت نوری اهل بیتM است. در این پژوهش تلاش شده تا با گردآوری کتابخانه‌ای اطلاعات و به مدد تحلیل و توصیف داده‌ها، به دیدگاه سه حکیم عالی‌قدر در جهان اسلام، ملاصدرا، فیض کاشانی و علامه طباطبایی، و در ضمن آن، به سه روایت در این باب اشاره شود. حاصلِ به دست‌آمده چنین است که هر سه فیلسوف، روایات خلقت نوری را پذیرفته و لازمۀ آن را عینیت عقل اول و نور پیامبر خاتمN و اهل بیتM می‌دانند.

کارنامه فکری، ادبی و ‌علمی محتشم کاشانی و فیض کاشانی از منظر نوع مناسبات سیاسی‌شان با حکومت صفوی در خور تأمل است. مقایسه این دو جهان‌بینی نشان می‌دهد که تأثیرپذیری مستقیم این دو شخصیت از فضای گفتمانی عصر صفوی، تولیدات فرهنگی و ساختار فکری، آنان را به دو گونه توجه متمایز به دربار صفوی و لاجرم، دو نوع پیوند و مواجهه با آن معطوف کرد. مقایسه نوع مواجهه‌های آنها با کانون قدرت و سیاست عصر صفوی نشان می‌دهد که این دو شخصیت کاشانی، تحت تأثیر بسترهای سیاسی، ‌تاریخی و ‌فرهنگی، بنیان‌های فکری و ظرفیت‌های روانی و نیز دوره زیست خود، دو گونه رابطه متمایز با دربار صفوی تنظیم کرده‌اند که مؤلفه‌هایی مانند نوع نگاه آنان به تشیع، میزان دوری و نزدیکی‌شان به دربار صفوی، علایق و پیش‌زمینه‌های فکری‌ادبی، روحیه انتقادی یا همراهی و همدلی با دربار و غیره مستقیماً بر آن تأثیر گذاشت. در این پژوهش می‌کوشیم با بررسی تأثیر فضای گفتمانی و فکری‌ایدئولوژیکی ایران عصر صفوی بر جهان‌بینی این دو شخصیت کاشانی، نقش این تأثیرگذاری بر نوع مواجهه‌هایشان با دربار صفوی و برآیندها و نتایج هر کدام از این دو نوع نگرش را تبیین کنیم.

اخلاق عرفانی که بازتاب داستان سالکانه‌ی انسان کامل است، راه را برای رسیدن به مرتبه‌ی وصول هموار می‌سازد و ملکات اخلاقی حاصله از این باریابی به بارگاه قدس ربوبی نیازمند به شناخت دقیق مبانی آن و تأثیر آن مبانی بر خُلقیات توحیدی انسان دارد. در این میان علامه فیض کاشانی و علامه طباطبایی بر اساس اندیشه‌های توحیدی خود، شکل اخلاقی زیستن و ضمانت زیست کرد اخلاقی را توحید و عشق به ذات حق بیان نموده‌اند و در این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی، مبانی خاص انسان‌شناسی اخلاق عرفانی از دیدگاه علامه طباطبایی و فیض کاشانی به روش تطبیقی تبیین نموده و نتیجه اینکه: اصلی‌ترین مبانی خاص انسان‌شناسی اخلاق عرفانی، ذو مراتب بودن وجودی آدمی است که تجلی«الظاهر و الباطن» خداوند است. انسان با نفی خودیت و گذر از عوالم وجودی خود، مقیم عوالم توحیدی گردیده و مظهر تام اسمای الهی می‌شود و در هر موطن وجودی، متصف به صفات همان موطن شده و ملکات اخلاقی را در خود مستقر می‌نمایاند و منظومه اخلاقی خود را بر همین گذر و استقرارها ترسیم می‌کند.

در این رساله در فصل نخست ابتدائاً با زندگی‌نامه شیخ شهاب‌الدین سهروردی و ملا محسن فیض کاشانی به نحو اجمالی و تا آنجا که به حیات علمی ایشان و روند رشد علمی و پرورش ایده‌های فلسفی و اعتقادی آن‌ها تاثیر داشته است پرداخته شده و با برخی زمینه‌ها و منابعی که با تولد حکمت اشراق و حماسه عرفانی شیخ اشراق ارتباط می‌یابد و نیز مراحل و منابع پرورش ایده‌های عارفانه ـ فلسفی فیض کاشانی کاوش شده است.در فصل دوم فرشته‌شناسی نزد شیخ اشراق مورد بررسی قرار گرفته است. در مرحله نخست مقدماتی که بر پایه‌های آن‌ها شیخ اشراق فرشته‌شناسی خود را سامان داده به بحث و تحقیق گذاشته شده است. مباحثی از قبیل: موضوع نور به عنوان پایه اساسی حکمت نورانی اشراقی، خودشناسی، فیاضیت و بداهت و تشکیک نوری، سپس محبت و قهر و در نهایت اشراقات جوهری از نظر می‌گذرد. پس از بررسی اصول، مراتب مختلف فرشتگان در نظام نوری اشراق مورد بحث است؛ نورالانوار که فیض‌دهنده و منبع نور همه عالم است در بالاترین مرتبه قرار دارد و سپس بر اساس قاعده الواحد، نور اقرب، اول نور صادر از نورالانوار است. در مرتبه بعد عالم فرشتگان مقرب الهی که همان انوار قاهره طولی اند و بعد از اینان، عالم فرشتگان عقلی هم‌پایه(متکافه) قرار دارند. سپس عالم فرشتگان نیمه‌مجرد و نیمه‌مادی یعنی عالم مثال منفصل است که یکی از امتیازات فرشته‌شناسی اشراقی است و از این رو با تفصیل بیشتری به آن نظر شده و علاوه بر نگاه تاریخی به موضوع عالم مثال، دلایل اثبات نیز آورده شده است. در مرحله پایین‌تر عالم فرشتگان در عالم ماده است که بر اساس روایات و آیات و نیز تحلیل فلسفی بیان می‌گردد. در این فصل همچنین به تاثیرات فرشته‌شناسی فهلویون بر شیخ اشراق نیز پرداخته شده است. در فصل سوم، فرشته‌شناسی نزد فیض کاشانی مورد بررسی قرار گرفته است. ملامحسن فیض با غیر مادی دانستن ملائکه راه خود را از اهل حدیث جدا نموده و جانب فلاسفه را می‌گیرد. در ادامه مراتب و اقسام فرشتگان از دید فیض کاشانی موضوع تحقیق است که «ملائکه مهیّم» و ویژگی‌های آن‌ها به‌خصوص ابتهاج ایشان به ذات حق و غرق در محبت الهی بودنشان بررسی شده و مرتبه این فرشتگان نسبت به ملائکه عقلی با توجه به نظرات حکیم میرزاهاشم اشکوری مورد بحث قرار گرفته است. یکی دیگر از موضوعات مهم در این‌باره فرشتگان مدبّر عالم ماده اند که با توجه به بُعد نورانی و معنوی دادن به عالم ماده از جهت جهان‌بینی اسلامی بسیار حائز اهمیت است و همراهی عالم مجردات و عالم ماده و تفکیک‌ناپذیری آن‌ها را نشان می‌دهد. همچنین صفاتی که فیض کاشانی با توجه به آیات و روایات با دید حکیمانه حود برای فرشتگان می‌شمارد در این بخش از رساله بررسی شده است. فیض با کمک عالم مثال به توجیه فلسفی صفات جسمانی ملائکه می‌پردازد و بر آن مویداتی روایی عرضه می‌نماید که از جهت مقام حدیثی فیض کاشانی برای اهل فلسفه بسیار مهم است.در فصل چهارم رساله، مقایسه تطبیقی آرای دو اندیشمند بزرگ اسلامی آورده شده و به‌تفصیل نقش و ضرورت فرشته‌شناسی از حیث خداشناسی و نگاه توحیدی به هستی، تبیین نبوت،‌ وحدت ادیان، معرفت‌شناسی و نهایتاً نقش فرشتگان در انسان‌شناسی از دید این دو اندیشمند آمده است. به جهت اهمیت نقش و جایگاه هستی‌شناختی فرشتگان، در بخشی جداگانه به بررسی تطبیقی نظر فیض کاشانی و شیخ اشراق پرداخته شده و هر مرتبه به‌تفصیل در نظر این دو متفکر آمده است. در پایان نیز با توجه به مفاد نظر این دو و منابع فکری ایشان، وحدت وحی و عقل و شهود نزد آن‌ها و برائت آن‌ها از علم و عرفان منقطع از وحی الهی نشان داده شده است.

رساله مختصري است دربيان اعتقادات حقه شيعه با استفاده از آيات مبارکه قرآن کريم وروايات ائمه طاهرين عليهم السلام. اين رساله داراي هشت باب است چون ابواب بهشت: 1- وجود واجب 2- وحدانيت او 3- صفات او 4- پيامبري 5- امامت 6- معاد 7 - احوال محشر 8- بهشت ودوزخ، درسال 1043 به پايان رسانيده و چاپ شده است. «معصومه فرشچي» فصول و ابواب: داراي هشت در بمثابه درهاي بهشت بشرح آتي: در اول: در هستي حق جل جلاله؛ در دوم: در يگانگي حق جل جلاله؛ درسوم: درتنزيه حق جل جلاله از آنچه جلال او را نسزد، در چهارم: درنبوت؛ در پنجم: در وصايت امامت؛ در ششم: در زنده شدن بعد از موت؛ در هفتم: در احوال هول قيامت؛ در هشتم: در بهشت و دوزخ (مير ودود سيد يونسي) رساله اي مختصر در بيان عقايد شيعه كه در هشت باب تنظيم شده و در سال 1043 ق نگاشته شده است. 1- وجود واجب 2- وحدانيت او 3- صفات او 4- پيامبري 5- امامت 6- معاد 7- احوال محشر 8- بهشت و دوزخ «باريك بين، محمد كريم» رساله مختصري است در بيان اصول اعتقادات شيعه اماميه كه از آيات قرآن و سخنان ائمه عليهم السلام در آن استفاده شده است. مولف اين رساله را در سال1043ق. در هشت باب تدوين كرده است.: دراول- وجود واجب؛ در دوم: وحدانيت او؛ در سوم: صفات او؛ در چهارم: پيامبري؛ در پنجم: امامت؛ در ششم: معاد در هفتم: احوال محشر؛ در هشتم: بهشت و دوزخ در ديباچه گويد: « كلمه اي چند در بيان ترجمه اصول عقايد دينيه بر نهج اهل حق كه فرقه ناجيه اند به فارسي بنويسد ... و بترجمة العقايد موسوم ساختم. (نوشاهي، عارف) آغاز كتاب: حمد بي حد و ثناي بي عد خداوند جهان آراي دلگشاي را كه صوامع قدس ... اما بعد‌، پوشيده نماند كه مردمان از براي آن آفريده شده اند ... كه بنابراين فقير حقير خاكسار راه علما محسن بن مرتضي ... انجام كتاب: گر هست شراب خوردن آيين كسي معشوق به جام خوردن آيين من است رزقنا الله ذلك بمنه وجوده و كمال كرمه. [الذريعة 4/117؛ مرعشي 11/367 و 24/258 و 15/170و 26/134 و 29/173و 30/468 و 34/166 و 34/176 و 34/409؛ نسخه هاي فارسي منزوي 2/920؛ مجلس 25/2؛ مشارفارسي 1/869؛ فهرست سپهسالار 3/420؛ فهرست آستان قدس 4/47؛ مشار 405؛ ريحانة الأدب 4/376 و 4/369؛ سازمان مدارك فرهنگي 47؛ كتابخانه وزيري 1/173 و 5/1715؛ كتابخانه ملك 5/34؛ ملي 4/440 و 5/589؛ مدرسه فيضيه 2/131؛ منزوي 2/920؛ ادبيات تهران 3/13 و 34؛ مجلس سنا 1/235؛ عكسي مركز احياء 2/177 و3/340؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1383؛ دياني ص 83؛ مجلس شورا 13/213 و 15/343 و 17/295 و 25/2 و 22/241 و 36/389 و1/13/29؛ كتابخانه ملي تبريز 1/252؛ دانشگاه تهران 13/3339؛ افشين عاطفي ص 96؛ ريحانة الادب 4/369؛ فهرستهاي خودنوشت فيض كاشاني 155؛ آستانه قم ص 190؛ نسخه ها 2/920 «ترجمة العقايد الدينيه» : نشاني 5 نسخه: ذريعه 4/117 «ترجمة العقايد الدينيه في اصول ... » ؛ اعلام 2/1804 فيض؛ طبقات 11/491: ‌محسن فيض؛ فهرستواره 4/3169: نمايه؛ مرعشي 11/367 ش (5) 4367 «ترجمة العقايد» ؛ مشار، 1/1299 «ترجمة العقايد» : نشاني 1 چاپ، همانجا، 4/4564 «مجموعه» همراه 8 گفتار ديگر؛ دائرة المعارف اسلامي 1/71؛ اهدائي به آستان قدس ص 342 و 368؛ آستان قدس 26/152؛ نشريه 9/247 و 11/685؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/617 و 1/134؛ فهرستواره منزوي 9/210؛ كتابشناسي فيض كاشاني، ص162-164. ]

رساله مختصري است دربيان اعتقادات حقه شيعه با استفاده از آيات مبارکه قرآن کريم وروايات ائمه طاهرين عليهم السلام. اين رساله داراي هشت باب است چون ابواب بهشت: 1- وجود واجب 2- وحدانيت او 3- صفات او 4- پيامبري 5- امامت 6- معاد 7 - احوال محشر 8- بهشت ودوزخ، درسال 1043 به پايان رسانيده و چاپ شده است. «معصومه فرشچي» فصول و ابواب: داراي هشت در بمثابه درهاي بهشت بشرح آتي: در اول: در هستي حق جل جلاله؛ در دوم: در يگانگي حق جل جلاله؛ درسوم: درتنزيه حق جل جلاله از آنچه جلال او را نسزد، در چهارم: درنبوت؛ در پنجم: در وصايت امامت؛ در ششم: در زنده شدن بعد از موت؛ در هفتم: در احوال هول قيامت؛ در هشتم: در بهشت و دوزخ (مير ودود سيد يونسي) رساله اي مختصر در بيان عقايد شيعه كه در هشت باب تنظيم شده و در سال 1043 ق نگاشته شده است. 1- وجود واجب 2- وحدانيت او 3- صفات او 4- پيامبري 5- امامت 6- معاد 7- احوال محشر 8- بهشت و دوزخ «باريك بين، محمد كريم» رساله مختصري است در بيان اصول اعتقادات شيعه اماميه كه از آيات قرآن و سخنان ائمه عليهم السلام در آن استفاده شده است. مولف اين رساله را در سال1043ق. در هشت باب تدوين كرده است.: دراول- وجود واجب؛ در دوم: وحدانيت او؛ در سوم: صفات او؛ در چهارم: پيامبري؛ در پنجم: امامت؛ در ششم: معاد در هفتم: احوال محشر؛ در هشتم: بهشت و دوزخ در ديباچه گويد: « كلمه اي چند در بيان ترجمه اصول عقايد دينيه بر نهج اهل حق كه فرقه ناجيه اند به فارسي بنويسد ... و بترجمة العقايد موسوم ساختم. (نوشاهي، عارف) آغاز كتاب: حمد بي حد و ثناي بي عد خداوند جهان آراي دلگشاي را كه صوامع قدس ... اما بعد‌، پوشيده نماند كه مردمان از براي آن آفريده شده اند ... كه بنابراين فقير حقير خاكسار راه علما محسن بن مرتضي ... انجام كتاب: گر هست شراب خوردن آيين كسي معشوق به جام خوردن آيين من است رزقنا الله ذلك بمنه وجوده و كمال كرمه. [الذريعة 4/117؛ مرعشي 11/367 و 24/258 و 15/170و 26/134 و 29/173و 30/468 و 34/166 و 34/176 و 34/409؛ نسخه هاي فارسي منزوي 2/920؛ مجلس 25/2؛ مشارفارسي 1/869؛ فهرست سپهسالار 3/420؛ فهرست آستان قدس 4/47؛ مشار 405؛ ريحانة الأدب 4/376 و 4/369؛ سازمان مدارك فرهنگي 47؛ كتابخانه وزيري 1/173 و 5/1715؛ كتابخانه ملك 5/34؛ ملي 4/440 و 5/589؛ مدرسه فيضيه 2/131؛ منزوي 2/920؛ ادبيات تهران 3/13 و 34؛ مجلس سنا 1/235؛ عكسي مركز احياء 2/177 و3/340؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1383؛ دياني ص 83؛ مجلس شورا 13/213 و 15/343 و 17/295 و 25/2 و 22/241 و 36/389 و1/13/29؛ كتابخانه ملي تبريز 1/252؛ دانشگاه تهران 13/3339؛ افشين عاطفي ص 96؛ ريحانة الادب 4/369؛ فهرستهاي خودنوشت فيض كاشاني 155؛ آستانه قم ص 190؛ نسخه ها 2/920 «ترجمة العقايد الدينيه» : نشاني 5 نسخه: ذريعه 4/117 «ترجمة العقايد الدينيه في اصول ... » ؛ اعلام 2/1804 فيض؛ طبقات 11/491: ‌محسن فيض؛ فهرستواره 4/3169: نمايه؛ مرعشي 11/367 ش (5) 4367 «ترجمة العقايد» ؛ مشار، 1/1299 «ترجمة العقايد» : نشاني 1 چاپ، همانجا، 4/4564 «مجموعه» همراه 8 گفتار ديگر؛ دائرة المعارف اسلامي 1/71؛ اهدائي به آستان قدس ص 342 و 368؛ آستان قدس 26/152؛ نشريه 9/247 و 11/685؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/617 و 1/134؛ فهرستواره منزوي 9/210؛ كتابشناسي فيض كاشاني، ص162-164؛ محمد الرشتي ص29؛ فهرست نسخه هاي خطي 2/191؛ اهدائي رهبر4-1؛ گنجينه مفتي فارسي 54]

در هيچيك از منابع كتابي به اين نام به او نسبت نداده اند. [كتابخانه وزيري 3/1021؛ فهرستواره منزوي 9/100]