جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله مبانی فکری شیعه، عقیده به «امر بین الامرین» است .در این نوشتار سعی شده است درستی و استحکام نظریه «امر بین الامرین» با استناد به اصل توحید افعالی وخالقیت استقلالی خداوند، اصل اصیل علیت ونیز اصل مراتب تشکیلی وجود نشان داده شود. نویسنده کوشیده است به اجمال و در حد ضرورت آیات قرآن را در یک منظومه مرتبط و دسته بندی ریاضی گونه و قابل مقایسه قرار دهد و با نشان دادن نظارت برخی عناصر متن بر برخی دیگر، گروه های مختلف آیات قرآن را با ارجاع به اصول موضوعه و محکمات خود متن فهم نماید واز دسته بندی گروه های مختلف آیات قرآن که بیش از ده گروه است به دلالت جامع میان آنها که نظریه قویم «امر بین الامرین» است دست یابد.

درباره امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) روایاتی از پیامبر بزرگوار اسلام و ائمه اطهار علیه السلام وارد شده که اهمیت و ضرورت بحث مهدویت را ـ از همان سال‌های نخستین ظهور اسلام ـ می‌رساند. یکی از اخبار مهمی که از جانب نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وآله وسلم به دست ما رسیده است، بیان صفات و ویژگی‌های امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) در خطبۀ غدیر است؛ آن هم با عباراتی زیبا و در زمانی حساس که بحث انتساب امیرالمؤمنین علیه السلام مطرح بود. این نوشتار بر آن است تا با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و اخبار اهل بیت علیه السلام این عبارات را (که حدود بیست و یک عبارت است) شرح دهد. در این شرح، هم به ظرافت‌های واژگانی و هم به معنای کلی عبارات ـ با در نظر گرفتن آیات و احادیث ـ توجه شده است.

این تحقیق تحت عنوان « حقیقت انسان در قرآن» می باشد که در سه بخش گردآوری شده است. بخش اول باعنوان « آفرینش انسان» است که متشکل از دو فصل می باشد ، در فصل اول آن به مراحل خلقت انسان اشاره شده که اولین انسان از خاک وگل وزمین ، سپس نسل او از نطفه و علقه وپس از آن از مضغه، عظام و لحم آفریده شده است. در فصل دوم، ساحت روحانی انسان با دلایل عقلی و نقلی مورد بررسی قرارگرفته و از جمله مهمترین دلایل نقلی ذکر شده در این زمینه ، آیه ایی می باشد که در آن از روح تعبیر به خلق دیگر می کند، و همچنین از جمله مهمترین دلایل عقلی ذکر شده بر اثبات روح : آن می باشد که انسان حقیقتی دارد و از آن به کلمه « من» در تمام عمر نام می برد. بخش دوم ، با عنوان« جایگاه و منزلت انسان از منظر قرآن» می باشدکه در دو فصل گردآوری شده ، در فصل اول آن به اثبات خلاف? الهی انسان از دیدگاه آیات و روایات پرداخته شده و اینکه خلافت منحصر به شخص حقیقی حضرت آدم? نیست و شامل همه نوع انسان می گردد. با این توضیح که : قرآن کریم ، رمز خلافت آدم?را تحمل و آگاهی او به چیزی می داند که فرشتگان توان تحمل و استعداد درک آن را ندارند و آن اسمائی است که غیب آسمان ها و زمین به حساب می آید. در فصل دوم آن به کرامت انسان در قرآن اشاره شده و کرامت را به معنای سخاوت ، شرافت ، و عزت می داند چرا که کرم اسم عامی است که ،اگر وصف خدا واقع شود ، مراد از آن احسان و نعمت آشکار خداست و اگر وصف انسان باشد ، نام اخلاق و افعال پسندیده اوست که از وی ظاهر می شود و نحو? وجود و هستی خاصی است که کامل ترین مصداق آن برای خدای سبحان ثابت است. بدین منظور در توصیف شخصیت و کرامت انسان از دو جهت سخن به میان آمده : یکی در باره داشته ها و ظرفیت های وجودی که از آن به کرامت ذاتی تعبیر می شود و دیگری از یابد ها و نباید هایی که آن داشته ها را تقویت می کند و از آن به کرامت اکتسابی تعبیر می شود، و در همین راستا هریک از آنها با توجه به آیات کریمه قرآن و روایات ائمه معصومین ( علیهم السلام) مورد بررسی قرارگرفته است. بخش سوم با عنوان « انسان و اختیار» می باشدکه در دو فصل گردآوری شده ، در فصل اول به بیان حقیقت اختیار و اینکه خداوند انسان را موجودی مختار آفریده و همچنین اثبات اختیار از دو راه علم حضوری و علم حصولی پرداخته شده است ،در فصل دوم آن ، آراء متکلمان در تفسیر اختیار با توجه به قواعد و اصول کلامی مورد بررسی قرار گرفته ودر همین راستا به بیان سه دیدگاه ( تفویض ، کسب ، و امر بین الامرین) پرداخته شده است. چراکه مفوضه بر این عقیده اند که : خداوند انجام کارها را به انسان واگذار کرده و خود را از این قدرت کنار کشیده است. به این معنا که : فعل اختیاری انسان فقط توسط او پدید می آید و مخلوق خداوند نیست. از طرفی معتقدان نظریه کسب نیز بر این عقیده اند که : افعال انسان فقط به قدرت خداوند تحقق می یابد و قدرت و اختیار انسان در تحقق افعال او هیچ تأثیری ندارد. بلکه تنها با وقوع فعل تقارن دارد ، بدون اینکه قدرت او در وجود فعل تأثیری داشته باشد ، جز اینکه انسان محل وقوع فعل است. بنابراین آنچه در این میان صحیح به نظر می رسد نظریه امر بین الامرین است. که در آن دو مطلب اساسی بیان شده است: 1.نهی گناهکار. 2.بازنداشتن جبری او از گناه. چراکه مطلب نخست بیانگر این است که انسان به کلی به خودش واگذار نشده است و در نتیجه : اندیشه تفویض باطل است چنانکه مطلب دوم بیانگر مجبور نبودن او در مورد گناهی است که انجام می دهد.

این پژوهش با این هدف که:نگاه قران و ائمه علی الخصوص امام هادی? به مسئله جبر و اختیار چگونه بوده است و از آنجا که مسأله جبر و اختیار از مسائل مهم اعتقادی است و عقاید ما باید برگرفته از اعتقادات ارائه شده توسط ائمه هدی? باشد لازم به نظر می‌رسد این مسأله نیز از منظر این بزرگواران به تفصیل مورد بررسی قرار گیرد و چون درباره نامه امام هادی? به اهل اهواز کاری صورت نگرفته است ضرورت دارد درباره اش تحقیق شود پرسش اصلی این پژوهش که نگارنده در صدد پاسخ گویی به آن است چنین می‌باشد که آیا انسان در انجام اعمالش مختار است یا مجبور؟که تعاریفی چون جبر، تفویض، اختیار، بل أمر بین الأمرین، قضا و قدر، عدل و حسن و قبح عقلی با توجه به نامه امام هادی به اهل اهواز مورد بررسی قرار می‌گیرد و در نهایت نتیجه حاصل از بررسی نامه امام هادی? در توضیح حدیث لا جبر و لا تفویض آشنایی با سیره ائمه و نگاه آنها به مسئله فوق بوده است که نتایج ذیل از بررسی نامه فوق به دست می‌آید: 1-در اعمال، رفتار انسان نه جبر کامل و نه اختیار تام برقرار است 2- خداوند بر اساس اصل وجودیش بر همه چیز علم و آگاهی و اراده دارد 3-آزادی از جمله ارزش های است که قرآن کریم به آن اهمیت بسیار داده است4-عدالت از مفاهیم والایی است که قرآن کریم نیز آن را به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیاء بیان نموده است 5- هدف از امتحان الهی شکوفا کودن استعدادهای بشر و آشکار نمودن باطن و حقیقت آدمی است.

از آن جا که مساله قضا و قدر به سرنوشت انسانیت و عالم خلقت مربوط است. هر اندیشند آگاه و آزاد اندیشی که در عالم طبیعت به دنبال علتها و اسباب خلقت بوده است طرح این مساله را یک امری ضروری و لازم میداند. چون بزرگترین نعمت برای انسان آزادی اندیشه و اراده و اختیار و تفکر است تا در این جهان تمام فکر و اندیشه خود را به کارگیرد تا از اسرار خلقت و تحولات آن با خبر شود و بداند، زیرا تلخترین دردها ناکامی ها و احساس پوچی از عالم حقیقت و عدم آگاهی از اسرار عالم است. وقتی که انسان حرکت بی اختیاری، و یا تسلیم محض خود را در عالم احساس کند این غیر از زندگی پوچ و امثال آن چیزی دیگری نخواهد بود. در حالی که شکی نیست که تقدیر الهی یک تقدیر عمومی است و خداوند وجود هر چیزی را اندازه گیری کرده است و لذا انسان با تفکر دقیق، پی خواهد برد که نه از علم پیشین خداوند را میتوان انکار کرد و نه تقدیر الهی را نسبت به تمام رخ دادها که یکی از آنها کارهای انسان است.

بررسی جبر و اختیار از دو دیدگاه شیعه و اشاعره است.اشاعره معتقدند هر کردار و گفتاری که از انسان سر می‌زند به قدرت و اراده خداوند است،قدرت و اراده انسان در آن هیچ تأثیری ندارد،لذا بر سبیل مجاز،انجام فعل به انسان نسبت داده می‌شود.این عقیده باطل است چون مستلزم اسناد ظلم به خداوند است.بهترین دلیل بر رد نظریه جبر،و اثبات اختیار،وجدان پاک انسانی است،یعنی می دانیم و تجربه کردیم که واجد اراده و اختیار هستیم.انسان در افعال خود نه چنان مجبور است که مانند ابزار و وسیله فعل باشد و نه چنان که در کردار خود مستقل باشد.بلکه رفتار او هم به خدا و هم به خود او بستگی دارد.

این تحقیق با موضوع بررسی تطبیقی جبر و تفویض در مدرسه کوفه و بغداد به تحریر درآمده است؛ تا با رویکرد تاریخی بین این دو مدرسه مهم کلامی شیعه که از قرن دوم تا پنجم امتداد داشته است؛ بین نظرات متکلّمان این دو مدرسه مقایسه‌ای انجام دهد و با بررسی مسائلی که مرتبط با جبر و تفویض می‌باشد همانند توحید در خالقیت، اراده و علم الهی، استطاعت و قضا و قدر به تبیین مسئله جبر و تفویض و امر بین الامرین در دو مدرسه کوفه و بغداد بپردازد. در مدرسه کوفه و بغداد بین متکلّمان امامیه اختلافاتی در برخی از مسائل مرتبط با جبر و تفویض موجود است ولی مسئله مهم این است که این مسائل از طرف متکلّمان امامیه به‌گونه‌ای تبیین شده است که هیچ منافاتی با اختیار انسان‌ها ندارد و متکلّمان این دو مدرسه همواره در تبیین نظریه امر بین الامرین و ردّ جبر و تفویض تلاش نموده‌اند. لازم به ذکر است اختلافات موجود میان متکلّمان کوفه و بغداد در مورد مسائل مرتبط با جبر و تفویض به این دلیل است که متکلّمان کوفه عمدتاً شاگردان اهل‌بیت (ع) بوده‌اند و برای تبیین و دفاع از اعتقادات شیعه از آموزه‌های اهل‌بیت (ع) استفاده می‌نمودند؛ ولی متکلّمان بغداد به علّت داشتن فاصله زمانی با دوران حضور ائمه (ع) و حاکمیت تفکرات معتزله بر اکثر مسلمانان، تلاش نمودند علاوه بر تبیین و دفاع از آموزه‌های اهل‌بیت (ع) با تفکرات حاکم تعامل برقرار کنند. تبیین متکلّمان کوفه و بغداد نسبت به مسئله امر بین الامرین متفاوت است؛ زیرا در ارکان آن اختلاف دارند. متکلّمان بغداد توحید در خالقیت، اراده الهی، قضا و قدر و تفویض را برخلاف متکلّمان کوفه شرح می‌دهند و این مسئله باعث اختلاف آن‌ها در مسئله امر بین الامرین نیز شده است.

«الجبر و الاختيار»، اثر آيت الله سيد صادق روحانى كه در عصر حاضر، به زبان عربى پيرامون مسئله جبر و اختيار و جواب شيعه به اين مسئله نوشته شده است. كتاب حاضر، شامل يك مقدمه از محقق كتاب، و چهار فصل در جبر و اختيار، ادله جبرى ‏ها، امر بين الامرين و فصلى در تنبيهات مى‏ باشد. در فصل اول از كتاب اقوال جبرى ‏ها، قول به تفويض و معناى امر بين الامرين بررسى شده است. فصل دوم كتاب، پيرامون ادله جبرى ‏ها است و ايرادى كه به مفوضه گرفته ‏اند. فصل سوم مربوط به مذهب حق؛ يعنى امر بين الامرين مى ‏باشد، هم‏چنين در اين فصل از بداء نيز سخن گفته شده است. در بخش تنبيهات، مؤلف محترم، كلام را به لفظى و نفسى تقسيم نموده و ادله اشاعره را بر كلام نفسى نقل كرده و در پايان، عدم ثبوت كلام نفسى را اثبات مى‏ كند.