جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل از منابع مهم احکام فقهى به شمار مى رود که علماى شیعه اعم از اصولى و اخبارى در حدود و ابعاد حجیت آن اختلاف نظر دارند. این مقاله چهار قول مهم درباره ابعاد حجیت عقل را تحلیل مى کند و سپس به این سوال مى پردازد که چرا با وجود حضور بسیار کم رنگ عقل در فقه و اصول, اخباریان به اصولیان خرده هاى فراوان گرفته و فقه آنان را به عقلانى بودن متهم ساخته اند؟ در ادامه دو جهت مهم به عنوان عامل هاى اصلى معرفى شده است.

مؤلف در مباحث کتاب حاضر، اسلام تاريخي را در برابر اسلام نبوي قرار داده و مقصودش از عقل ستيزي نه گريز از عقلانيت به آن معنا که اغلب در ميان اهل تصوف و عرفان ظهور کرده است و نه معارضه با اصل حديث، بلکه مبارزه دين آلود با عقل و عاقل و معقول و معارض دانستن عقل و دين و ضرورت جايگزيني مطلق ظاهر حديث بر جاي قرآن و برهان است. هدف مؤلف دفاع از عقلانيت ديني است در اين ميان معارضه با عقلانيت در اسلام تاريخي از نمادهاي مبارزه با عقلانيت ديني قلمداد مي‌شود.

هدایة الابرار الی‌ طریقة الائمه الاطهار: این‌ کتاب‌ که‌ دارای‌ یک‌ مقدمه‌، ۸ باب‌ و یک‌ خاتمه‌ است‌، به‌ بیان‌ موارد نزاع‌ بین‌ طرفداران‌ و مخالفان‌ اجتهاد و صحت‌ و حجیت‌ احادیث‌ موجود و علم‌ درایه‌ و اینکه‌ هر واقعه‌ای‌ نزد ائمه(ع) دارای‌ حکمی‌ معین‌ و دلیلی‌ قطعی‌ است‌ و بطلان‌ اجتهاد و تقلید و عمل‌ به‌ احتیاط و نیز غفلتهای‌ اصولیان‌ متأخر پرداخته‌ است‌. شیخ حر عاملی، کشمیری‌ و بغدادی‌ سهواً این‌ کتاب‌ را در اصول دین دانسته‌اند. مؤلف‌ نگارش آن‌ را در ربیع الثانی ۱۰۷۳ق‌ به‌ پایان‌ برده‌ است‌. نسخه‌های‌ این‌ کتاب‌ در کتابخانه‌های‌ ایران‌ و عراق موجود است‌.

با فرارسیدن عصر غیبت، شیعیان در منابع و روش استنباط احکام شرعی به دو دسته اخباری و اصولی تقسیم شدند اخباریان با انحصار منابع استنباط در احادیث امامان (ع) و مخالفت با روش اجتهاد خود را تعریف کردند در مقابل، اصولیان معتقد به منابع چهارگانه: قرآن، سنت، اجماع و عقل با روش اجتهاد هستند. مکتب اخباری به اصطلاح امروزی در قرن یازدهم هجری توسط ملامحمدامین استرآبادی احیا شد و حدود دو قرن به عنوان اندیشه مسلط بر جامعه شیعی مطرح بود؛ تا اینکه این اندیشه با پیروزی آیت الله وحید بهبهانی و شاگردانش رو به افول نهاد. با پیروزی اصولیان و قدرت یافتن اجتهاد و نیز اهمیت یافتن عقلانیت، زمینه ورود علما به سیاست فراهم شد که محصول آن با پیروزی انقلاب‌اسلامی جلوه یافت. وجود علمای اصولی با روش اخباری، ظاهرگرایی و سطحی نگری، تأکیدات مقام معظم رهبری بر ضرورت انقلابی ماندن حوزه‌های علمیه، کاهش استنادات به قرآن کریم در کنار سایر شواهد بر بازتولید اندیشه اخباری‌گری در عصر انقلاب‌اسلامی دلالت دارند. علاوه بر آن فعالیت جریان‌های متاثر از اخباری‌گری مانند مکتب تفکیک، انجمن حجتیه و تجدد ستیزان بازتولید این اندیشه را دوچندان کرده است. دال مرکزی گفتمان انقلاب‌اسلامی را «اسلام ناب محمدی» تشکیل می‌دهد که بر اساس آن سایر دال‌ها مفصل‌بندی شده‌اند. مهمترین مولفه اسلام ناب محمدی، رابطه دین و سیاست، ضرورت تشکیل حکومت اسلامی توسط فقیه جامع الشرایط و استکبارستیزی است. مهمترین پیامد سیاسی بازتولید اندیشه اخباری ترویج اندیشه جدایی دین از سیاست است که می‌تواند به تزلزل اندیشه تشکیل حکومت اسلامی، تضعیف جایگاه ولی فقیه و انحراف در اصل استکبارستیزی منجر شود.

گروهی معتقدند که مهم‌ترین دستاورد اخباریان، یعنی تکیه بر روایات بدون نقد اصولی آن، در مکتب تفکیک بازسازی شده است، از این‌رو مکتب یادشده را نوعی اخباریگری جدید می‌شمرند. بررسی تطبیقی این دو دیدگاه می‌تواند ضمن ارائه مبانی فهم معارف هر یک، بیانگر میزان صحت و سقم این ادعا و نقاط افتراق و اشتراک آنها باشد. این بررسی به روش کتابخانه­‌ای، نشانگر آن بود که اخباریان در مواجهه با ادله اربعه، به‏ رغم تفکیکیان که برهر چهار رکن تکیه می‌کنند، تنها سنت را برگزیده‌اند. آنان معتقدند تنها معیار فهم معارف، احادیث ائمه: می‌باشد، اما احادیث نبوی همچون قرآن، فاقد حجیت ظاهری است. آنان عقل و اجماع را ساخته اهل تسنن دانسته، به آنها تمسک نمی‌جویند. نقطه اشتراک این دو مکتب، در تمسک به احادیث ائمه: منحصر می‏گردد که البته موضع­گیری متضادی که هر یک در زمینه بهره‏ گیری از احادیث در پیش گرفته‌اند، انتساب تفکیکیان به اخباریگری را خدشه‌دار نموده است.