جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهمترین هدایای که خداوند متعال به انسان عطا فرموده، این است که او را جانشین در زمین قرار دهد و با آیات فراوان از جمله «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً» و «وَیَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ» و «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ» به آن تصریح فرموده است. خداوند تبارک و تعالی استخلاف انسان را اعلام و در آیاتی تصریح فرمود است. که علما و مفسران به تبیین این جانشینی و چگونگی آن پرداخته اند از جمله علامه طباطبایی(ره) که مفسر و دارای آرای اجتماعی است و همچنین شهید صدر (ره) که نظرات اجتماعی جدیدی دارد که برگرفته از قرآن به ویژه در مسئله استخلاف است. خلافت و جانشینی مهمترین نقش انسان روی زمین است و ایجاد روابط اجتماعی بر اساس مفهوم جانشینی الهی است، زیرا خداوند متعال برای انسان فضایی برای خلاقیت، توسعه و تکامل گذاشته است. محقق بر آن است که به برسی و تحلیل استخلاف با توجه به آرای علامه طباطبایی و شهید صدر بپردازد. و هدف این پژوهش برسی آرائ این دو اندیشمند و نمایش آرائ ارزشمند علامه طباطبایی (ره) و شهید محمد باقر صدر(ره) بدست می آید. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی در توصیف و تحلیل متون قرآنی استخلاف، و آرائ دو اندیشمند در باره این آیات است.از مهم ترین نتایج این پژوهش این است که ، علامه طباطبایی معتقد است که خلافت منحصر به حضرت آدم (علیه السلام) نیست، بلکه فرزندانش بدون تخصص از آن بهره می برند. آیات قرآن کریم، دلالت بر این دارد که خلافت به انسان می رسد و منحصر به یک نفر که حضرت آدم (علیه السلام) باشد، نیست.شهید صدر استخلاف را با چهار رکن بیان کرد: المستخلِف که خدای سبحان است والمستخلَف یعنی انسان والمستخلف علیه یعنی زمین و آنچه در آن است ، و رکن چهارم که در آن رابطه معنوی بین انسان و زمین برقرار می شود که انسان و هم نوعش را به خلافت پیوند می دهد که ارزش های جامعه را در بر می گیرد.

باور به الهی بودن چیستی و ماهیت وحی، یکی از مباحث مهم دین‌شناسی است. الهی بودن یا بشری بودن الفاظ و محتوای قرآن کریم از روز نخست نزول، مورد هجمه قرار گرفته است و امروز نیز این مسیر توسط دگراندیشان مسلمان و غیر مسلمان ادامه یافته است. شهید صدر از برجسته‌ترین متفکران است که با کمک علم اجمالی و نظریه احتمال توانست یقینی بودن استقراء را به اثبات برساند. نوشتار پیش رو با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این روش نوپدید در الهی بودن قرآن پرداخته است و توانست با پیمودن پنج گام «مشاهده حسی و تجربی پدیده‌ها»، «ارائه فرضیه»، «راستی آزمایی فرضیه»، «نتیجه‌گیری غیر یقینی» و «نسبت سنجی و یقینی شدن استقرا» با استفاده از نظریه احتمال و شواهد پنج‌گانه«درس نیاموختگی پیامبر»، «انتخاب بهترین شخصیت برای پیامبری»، «تفاوت قرآن با کلام رسول اکرم»، «عدم اختلاف در قرآن» و «تحدّی»، الهی بودن قرآن را موجه و یقین‌آور ارزیابی نماید.

تعین معنای متن یکی از مسائل مهم فلسفه زبان معاصر است. هرمنوتیک فلسفی در پاسخ به این مسئله، قائل به عدم تعین معنای متن شده است. عدم تعین معنای متن هسته مرکزی معناشناسی‌های جدید و حاکی از نوعی عدم قطعیت در فلسفه معاصر است. این مقاله می‌کوشد تا این مسئله را به دو سنت فلسفه تحلیلی زبان متعارف به نمایندگی جان سرل و علم اصول فقه به نمایندگی شهید سید محمد باقر صدر عرضه کند. جان سرل، با تکیه بر مبانی همچون: افعال گفتاری، حیث التفاتی فردی و حیث التفاتی جمعی و مبتنی بر قواعد قوام بخش اجتماعی معنای متن را متعین می‌داند. از سوی دیگر شهید صدر نیز با تکیه بر مبانی همچون: قرن اکید و تعین دورنی معنا، تعین استعمالی معنا، تعین مبتنی بر ظهور معنا، تعین سیستمی و اجتماعی معنا، معنای حاصله از متن را متعین می‌داند. از این رو در این مقاله کوشیده‌ایم ضمن مقایسه دیدگاه این دو فیلسوف معاصر، نقاط اشتراک و افتراق معناشناختی دو متفکر را مورد بررسی قرار داده و راه را برای شکل‌گیری دانش‌های میان رشته‌ای میان فلسفه تحلیلی و علم اصول فقه بگشاییم.

ابهام در تبیین درست بعضی از گزاره‌های پر‌کاربرد اصول فقه همواره موجب بروز پیچیدگی در فهم و کاربرد آن‌ها می‌گردد. کنکاش در اندیشه اصولیان نشان می‌دهد، گاهی راهکارهایی برای اثبات و تعیین کارکردهای گزاره‌ای خاصّ پیشنهاد شده که در نیل به مقصود، از استواری و توضیح کافی برخوردار نیست. از این دست می‌توان ادلّه‌ای همچون خبر متواتر، اجماع، سیره و شهرت را نامبرد که با توجّه به حیثیّت جمع‌محوری و اشتراک نسبی در رسیدن به حجیّت، همواره توسط مشهور اصولیان فرایندی مبهم برای آن پیشنهاد شده است. شهید صدر با نامگذاری این تعداد از ادلّه به وسائل اثبات وجدانی دلیل شرعی، جهت‌دهیِ جدیدی به این ادلّه بخشیده است. ایشان برای به حجیّت رساندن این گزاره‌ها از کارکردهای استقراء در علم منطق و نظریه احتمال در علم ریاضیات، کمک گرفته و با تقسیم جدیدی از یقین، سرانجامِ این ادلّه را یقین موضوعی می‌داند. این تبیین ضمن برخورداری از روشی نوآورانه که بدون ارجاع به گزاره‌های پایه و بدیهی در سیر اثباتی آن، ساماندهی شده، قابلیت طرح و استفاده این تعداد از گزاره‌های اصولی را در علوم دیگر نیز فراهم آورده است. این پژوهش به روش تحلیلی – توصیفی مبتنی بر ابزار کتابخانه‌ای از بین ادله یادشده، فرایند حجیت خبر متواتر را براساس نظریه شهید صدر واکاوی نموده و به حجیت آن براساس فرایند (روش) رسیدن به یقین در حساب احتمالات ریاضی که کاملا جدید و در نوع خود در مباحث اصولی غیرمسبوق‌به‌سابقه است دست یافته و آن را فرارو قرار داده است.

از جمله محورهای مناقشه بین اخباریان و اصولیان در موضوع حجیت قرآن کریم، آیات متشابه است؛ به اذعان اخباریان، غیر از محکمات که تنها شامل آیات صریح‌الدلاله می‏گردد سائر گونه‏های دلالت آیات و از جمله ظواهر، مندرج در مفهوم مشتابه‌اند و یا حداقل احتمال آن منتفی نیست. بنابراین، عمل به ظواهر، یا عمل به متشابه است که به‌تصریح خود قرآن کریم ممنوع است و یا اندراج آن محتمل بوده و در نتیجه، حجیت آن مشکوک است. اکثر اصولیان در مسألۀ حجیت ظواهر به این مناقشه ورود کرده و از ادعای اخباریان، پاسخ داده‌اند؛ از منظر اصولیان، عدم صدق متشابه بر ظاهر، واضح است و ازاین‏رو، ظواهر قرآن کریم، متشابه نیستند و عمل بدان‏ها مانند عمل به دیگر ظواهر خواهد بود. از میان اصولیان معاصر، شهید صدر تلاش نموده به تفصیل بیشتر پاسخ اخباریان را بدهد و از زوایایی جدید به این مسأله نگاه کند. به اعتقاد ایشان، اصولیان در مقام پاسخ از روش عرفی فاصله گرفته و خود را به زحمت انداخته‌اند و نیز از این‌که تشابه مورد ادعا در استدلال، تشابه مصداقی است، تا حدودی غفلت شده است. هم‏چنین، اخباریان برخلاف مشی و منش خویش تفسیر روایی آیه را رها کرده و به سبک اصولی استدلال نموده‌اند؛ با این‌که مطابق برخی روایات، آیه درصدد بیان تیپ‏بندی اشخاص عصر نزول است نه تقسیم‏بندی آیات و نیز در ادعای این‌که قرآن برای غیرمعصوم قابل فهم نیست، تحت تأثیر جریان باطنی‏گرا و اهل غلو، قرار گرفته‌اند.

طرف‌داران نظریه منطقی احتمال، به اشکالات منتقدان اصل عدم تفاوت پاسخ گفته‌اند. جان مینارد کینز[1] و شهید محمدباقر صدر دو چهره شاخص این عرصه‌اند. مسأله اصلی در این مقاله، بررسی تطبیقی و نقد دیدگاه‌ ایشان در این موضوع است. هدف از این تحقیق، زمینه‌سازی برای ورود اندیشمندان معاصر اسلامی به نظریه‌پردازی در این خصوص در بستر گفت‌وگو با صاحب‌نظران جهانی است. روش تحقیق در این مقاله از حیث گردآوری مدارک، «کتابخانه‌ای» و ازلحاظ ماهیت روش، تجزیه و تحلیل کیفی، «عقلی برهانی» است. در نتیجه تحقیق روشن شد که اصل بدیهی اول شهید صدر در تبیین نظریه احتمال، درواقع همان اصل عدم تفاوت کینز است و هر دو اندیشمند از راهبرد ایجاد تقسیمات فرعی تلاش کرده‌اند شبهات اصلی آن را پاسخ دهند. عمده یا تمام تناقضات ادعایی، به‌خاطر ابهام در خود مسأله احتمالاتی مورد نظر و یا تطبیقِ اشتباه پیش‌آمده است. نتیجه اینکه نظریه احتمال شهید صدر حاوی ظرفیت‌های بزرگی برای رویارویی با چالش‌های نو در این خصوص است.

حکم حکومتی و اختیار صدور آن از دیرباز مورد توجه فقها و علمای شیعه در تالیفات ایشان بوده است. این که ولی فقیه که مجتهدی جامع الشرایط است، اختیار صدور احکام حکومتی را دارد؛ ارتباطی مستقیم با بحث ولایت فقیه دارد. بنابراین نظر به رویکرد فقها در بحث ولایت فقیه اختیار صدور این احکام نیز از سعه و ضیق برخوردار می‌شود. سعه و ضیق شأن صدور این احکام در پویایی و پاسخگو بودن نیازهای مقتضای زمان و مکان جامعه‌ی اسلامی ایفای نقش می‌کند. در حالی که اگر این احکام تنها از شأن اجرائی احکام اولیّه برخوردار باشند؛ احکام اولیّه به تنهایی در پاسخگویی به نیازهای روز جامعه‌ی اسلامی ناتوان می‌باشد. اما بنابر بر نظر فقهایی چون حضرت امام خمینی (ره) که قائل به شأن صدور حداکثری برای احکام حکومتی می‌باشند، این احکام در صورت مصلحت مقدّم و حاکم بر احکام اولیّه نیز هستند؛ امّا عدّه‌ای دیگر از فقهاء تنها قائل به شأن اجرایی احکام حکومتی نسبت به احکام اولیّه می‌باشند. ضمانت اجرای این احکام به جهت مصون ماندن از لغو و بیهوده ماندن صدور آنها و همچنین ماهیّت این احکام در شأن صدور حداکثری و اینکه چه مبنایی چنین گستره‌ی صدوری را تجویز می‌نماید؛ مورد بررسی مقاله می باشد.

کشف ِارتباط علم تجربي و جهان‌بيني كشف ارتباط دو قلمرو مهم معرفت انساني است. جهان‌بيني غالباً به مسائل مابعدالطبيعي مربوط است و علم تجربي به قلمرو مسائل طبيعي. اما پس از کشفِ ارتباط آن دو مي‌توان دريافت که آيا کشف‌هاي جديد طبيعي مي‌توانند به جهان‌بيني‌هاي جديد بينجامند يا نه و آيا جهان‌بيني‌هاي جديد مي‌توانند به دگرگوني علوم تجربي منجر شوند يا نه؟ در اين نوشتار براي نيل به اين هدف، آرای شهيد سيدمحمدباقر صدر را بررسی می‌کنیم. به نظر او علم تجربي و جهان‌بيني با اينکه دو قلمرو جداگانه از معرفت‌اند، شايد بتوانند به‌طور غيرمستقيم بر يکديگر تأثير بگذارند و يگانه راه رسيدن به جهان‌بيني، بنا نهادن نظام فلسفي است و «جهان‌بيني» غايتِ «فلسفه» است. از نگاه شهيد صدر، علم تجربي به‌خودي‌خود، از عرضة جهان‌بيني عاجز است و فقط به عالَم ماده و قوانين آن تعلق دارد. اما اين بدان معنا نيست که قلمرو علم تجربي و قلمرو جهان‌بيني کاملاً از هم جدايند، بلکه علم تجربي مي‌تواند فلسفه را با مسائل جديدي مواجه سازد و به‌ تبع آن، فلسفه نيز به جهان‌بيني‌هاي جديدي بينجامد.

«نظریه سلطنت نفس»، رهیافتی جدید در حوزه جبر فلسفی است که مکتب کلامی معاصر نجف ارائه کرده است. این دیدگاه که محقق نائینی آن‌را پایه‌گذاری کرده و با ژرف‌نگری‌های محقق خوئی و شهید صدر، رشد، تکمیل و ترمیم یافته، بر نقد دیدگاه فیلسوفان در حوزه اراده استوار است. جستار حاضر، در بخش نخست به گردآوری، دسته‌بندی، تقریر و تبیین این نظریه در اندیشه محقق نائینی، محقق خوئی و شهید صدر پرداخته و در بخش دوم، با بهره‌ گیری از میراث کلامی و فلسفی ، به ارزیابی مبانی، مؤلفه ‌ها و دستاوردهای این نظریه می‌پردازد.