جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادبیات عرفانی از عمق و غنای زیادی برخوردار است و یکی از جلوه های طبع لطیف ، ذوق سلیم ، عظمت فکر ، علو همّت ، و فرهنگ اصیل مسلمانان ، به ویژه ایرانیان است . از این رو لزوم مطالعه و آشنایی با عرفا ، حکما و آثار ارزنده ی آنها بر هیچ کس پوشیده نیست . عزیز الدّین نسفی یکی از عرفا و حکمای قرن هفتم ، و شاگرد بی واسطه ی سعد الدّین حمویه است . تا کنونشش کتاب از او چاپ شده است ، که عبارت اند از : الانسان الکامل ، التنزیل و بیان التنزیل ، کشف الصراط ، کشف الحقایق ، زبده الحقایق ، مبدأ و معاد و مقصد الاقصی . امّا برخی از آثار و رسائل وی هنوز به صورت نسخه ی خطی باقی مانده اند ، مانند : آغاز و انجام ، اتّحاد و وحدت ، کفر و توحید و ... .آثار نسفی از چند جهت حائز اهمیّت اند : اول . نثر نسفی ، بر خلاف بیشتر آثار قرن هفتم ، به روش « سهل و ممتنع » است . و قلم وی در تمام آثارش یکدست است ، امّا در بخشی هایی از آن ها به ویژه در نصایح سادگی و روانی زبان با احساسات و عواطف وی و تصاویر و تشبیه های ظریف همراه می شود و سخنش به شعری می ماند ، که از قریحه ای توانا و روان برخاسته است .دوم . نسفی در آثارش عقاید گروه های مختلف مثل فقها ، حکما ، عرفا ، اهل تناسخ و ... را بدون تعصّب بیان می کند . همچنین آرای استادش سعدالدّین حمویه و ابن عربی را به روشنی توضیح می دهد . بنابراین آثـار نسفـی منابع ارزشمندی اند برای دستیابـی به آرا و عقاید سعدالدّین حمویه ، ابن عربی و ... . در این پژوهش سعی شده است برای آشنایی دانشجویان و دوست داران ادبیّات عرفانی ایران با شخصیّت ، اندیشه ها ، تفکّرات و جهان بینی نسفیفرهنگی جامع از موضوعات مجموعه رسائل الانسان الکامل فراهم آید . ابتدا شرح حال ، آثار و اندیشه های نسفی به صورت جداگانه در مقدّمه بررسی شده ، سپس موضوعات این کتاب و در ذیل آن ها شواهدی از اشعار و نثر های عرفانی مشهور ، در مقام مقایسه با آرای نسفی ، به ترتیب الفبایی آورده شده است .آثار نسفی در زمره ی ادبیات کلاسیک عرفانی - حکمی قرار دارد .

مفاهیم عرفانی از جایگاه و اهمّیّت ویژه ای برخوردار بوده ، نزدصاحب نظران ، دارای ارزش و اعتبار خاصّی می باشند ؛ چرا که مقامات عرفانی مانند طلب ، عشق، معرفت ،‌ استغنا ، توحید ، حیرت ، فنا و ... که خمیر مایه و شاکله ی اصلی رساله راتشکیل داده اند روابط و وظایف انسان را با نفس خویش و خدای خویش بیان می دارند وتوانسته اند نردبان تقرّب به ذات اقدس الهی جهت سالکان طریق گردند.یکی از منابع اصلی که قادر بوده انسان را به کمال ومعرفت الی الله واصل نماید کتاب گران مایه ی نهج البلاغه بوده که به زعم اولیا و وارستگان، سرتاسر این کتاب بی نظیر ، عرفان مطلق و آزادی و رهایی از غیر و عدم وابستگی به دنیا و نیز عشق محض به پروردگار خالق یکتاست .هم چنین ، مثنوی معنوی مولانا ، صحیفه ی نوری است برخاسته و نشأت گرفته از قلبی منوّرکه بیت بیت آن سرشار از اصطلاحات و مفاهیم و راز و رمز های عرفانی است که مشابهت ها و مشترکات بسیار زیادی را در زمینه ی عرفان می توان در نهج البلاغه ومثنوی معنوی مشاهده و درک و فهم نمود . به عنوان نمونه یکی از موضوعات ارزشمند و مشترک موجود در این دو اثر وزین الهی و آسمانی ، نکات و مباحث معرفتی بوده که در هر دو اثر به آن ها التفات گردیده است .پس از تفحّص و مطالعه در نهج البلاغه و مثنوی معنوی ،به این نتیجه واصل گردیده که اکثرقریب به اتّفاق مفاهیم و فضایل عرفانی موجود در کتاب مثنوی مولانا جلال الدّین، برگرفته و مقتبس ازنهج البلاغه حضرت علی(ع) بوده و وجود مفاهیم معرفتی مورد نظر و دل خواه او در این کتاب، مشوّقی راغب گردیده تا مولانا توجّه ویژه و مستمری به این یادگار جاوید آسمانی داشته باشد .

دعای عرفه، دعایی است که در صحرای عرفات بر زبان امام حسین (علیه السّلام) جاری گشت. امام (علیه السّلام) در این دعا مضامین بلند عرفانی را به منظور بیان خواسته خویش از خداوند، با الفاظ فصیح و بلیغ درمی‌آمیزد. دعای عرفه میدان وسیعی از بلاغت را در برگرفته است. بلاغت علم سخنوری و سخن‌پردازی می‌باشد و به معانی، بیان و بدیع تقسیم می‌گردد که این علوم به طور چشمگیری در دعا دیده می‌شود؛ همچنین این دعا نمونه اعلای عرفان اسلامی به شمار می‌رود و بستر مضامین عرفانی از جمله توکل، رضا، رجا و... گشته است و بیانگر این مسأله می‌باشد که امام حسین (علیه السّلام) عارف واقعی بود که دعای عرفه بر زبانش جاری گشت. در این پژوهش سعی شده است به روش توصیفی- تحلیلی، ضمن بیان کلی مفهوم و معنای دعا به بررسی وجوه بلاغی و مضامین عرفانی دعای عرفه پرداخته شود.

از جمله ویژگی‌های قرآن، به کارگیری داستان برای بیان اهداف و مقاصد خود می‌باشد. خداوند متعال بسیاری از وقایع، حوادث و رویدادهای قرآن را در قالب داستان بیان نموده است تا بهتر در دل و جان بندگان نفوذ نماید. داستان در قرآن وسیله‌ای است برای دعوت به یکتاپرستی و زندگی صالح. از جمله داستان‌هایی که در آیات شریفه به تصویر کشیده شده، داستان حضرت ابراهیم است. این داستان از جمله داستان‌های بلند قرآن به شمار می‌آید که در سوره‌های متعدد آمده و دارای تمام عناصر داستانی می‌باشد، یعنی شامل حوادث مختلفی است. دارای آغاز، موضوع، پیکره‌ و پایانی که از روابط علّی و معلولی میان حوادث به دست می‌آید و به نتیجه مورد نظر می‌انجامد که هدف از آفرینش داستان بوده و آن بیان ایمان راسخ ابراهیم، تسلیم او در برابر اوامر الهی، دعوت به یکتا‌پرستی و یقین در ایمان بوده است.

بخش عمده‌ای از معارف نورانی اسلام به وسیله ادعیه و مناجات‌های مأثور از ائمه اهل بیت(علیهم السلام) به‌دست ما رسیده است، خصوصاً ادعیه‌ای که به تبیین مبانی اعتقادی شیعه پرداخته است و مناجات المریدین از مناجات خمس عشر یکی از معتبرترین مناجات‌های مأثوره که عبارت‌های آن در کمال صلابت و اتقان است، شاهد این ادعاست. این مناجات از جهت محتوا و مضامین، اوصاف حقیقی مریدین، طی طریق در معرفت و هدایت الهی و شیفتگی و اشتیاق در سیر الی الله که لازمه آن خلوص در عبادت حق تعالی می‌باشد و همچنین نحوه صحیح اظهار نیاز و بندگی به حق‌تعالی را بیان می‌دارد. از عمده‌ترین درخواست مریدین از پیشگاه الهی، وصول به مقام محبین و کمال انقطاع الی الله، توجه مداوم به خداوند، اخلاص و تسلیم محض و رضا به قضا و قدر الهی می‌باشد. مضامین این مناجات موجب نورانیت دل، اصلاح و استحکام اعتقاد، شفای دل، و آسایش و امنیت روحی می‌گردد.

یکی از انواع داستان، داستان تاریخی دینی است که در ادبيات هر ملتی، مملو از قهرمانانی است که هر یک در وجهی از شخصیّت خود، نمونه‌ای اعلی در میان مردم هستند و از این بابت، اسوه‌هایی مناسب برای تأثیرپذیری و سرمشق قرار گرفتن یا عبرت گیری کودکان و نوجوانان به شمار می‌روند. به همین سبب بررسی آثار روایی با بن‎مایه‌های داستانی- شامل حکایت، قصه، داستان و نمایشنامه- با محوریت شخصیّت‌های دینی برای کودکان و نوجوانان خلق شده، موضوع این تحقیق است. از آنجا که پس از انقلاب اسلامی و به‌خصوص در سال‌های اخیر، با توجه به سیاست‌های اتخاذ شده از سوی دولت، حجم این گونه آثار به طور چشمگیری زیاد شده است؛ به ناچار دوره‌ای 5 ساله -از 1380 تا 1385-انتخاب و آثاری که برای بار نخست بین این سال‌ها تألیف شده است، بررسی گردید. بدین منظور ابتدا تمامی آثار دینی کودک و نوجوان- با محوریت شخصیت‌های دینی- که برای نخستین بار در این سال‌ها به چاپ رسیده بود، بر اساس فهرست کانون پرورش فکری، استخراج شد که تعداد آن‌ها به 1220 کتاب رسید؛ از این تعداد، 478 کتاب مربوط به آثار داستانی است که 408 اثر تألیف(به زبان فارسی) و بقیه ترجمه بوده است. سپس طبقه‌بندی جدیدی از داستان‌های دینی کودک ارائه گرديد و با بررسی آثار در دو سطح ساختار و محتوا، کاستی‌های این آثار در بخش داستان‎پردازی و جذب مخاطب به دست آمد. برخی از نتایج به دست آمده به شرح زیر است: اکثر این آثار در اولي‎ترين اصول ظاهري كتاب آرايي حتي در بخش فهرست برگه نويسي و تنظيم شناسنامۀ کتاب دارای نقص هستند؛ به عنوان نمونه گروه سنی در اغلب این آثار درج نشده است. به علاوه در برخی از آن‎ها غلط‌های املایی و دستوری به چشم می‌خورد. نبودن تنوع موضوعی به‎خصوص در بخش داستان‌های قرآن و داستان‌های زندگی بزرگان؛ ناآگاهی مؤلف از علاقه‌مندی‌های مخاطب و متناسب نبودن موضوع داستان با گروه سنی مخاطب از دیگر کاستی-های این آثار محسوب می‌شود. استفاده از لحن و زبان نامأنوس به‎خصوص در ترجمۀ سخنان ائمه(ع)؛ استفاده از واژگان جدید و آیات و احادیث، بدون حرکت گذاری و ذکر معانی و استفاده از تصاویر نامناسب و نازیبا از جذابیت اغلب اين كتاب‌ها كاسته است.بررسي‌ها نشان مي‌دهد هدف اصلی مؤلفان از خلق این آثار، آشنا نمودن کودکان با سیره و اخلاق بزرگان دین و ارائۀ الگوهای رفتاری مناسب به این گروه‌های سنی بوده است، نه خلق يك سلسله آثار ادبي داستاني كه هدف خود را در لفافه بيان و القا می‌كنند و طبيعتاً تأثير عميق‎تري دارند. بیشترین الگوسازی‌هاي اين داستان‎ها مربوط به چهارده معصوم(ع) است و به ایمان، صداقت، صبر و مقاومت، عدالت، اطاعت نکردن از طاغوت و بخشندگی این بزرگان اشاره دارد.

دیوان اشعار ناصرخسرو از جمله آثاری است که همه ی ابعاد آن به تمامی پژوهش نگردیده است ؛ از جمله موضوعهایی که مورد بررسی قرار نگرفته یا بگونه ای محدود وگذرا مطرح شده است ، موضوع « مضامین اخلاقی در دیوان ناصرخسرو »است ، بنابراین هدف این تحقیق ارائه تصویری جامعاز مضامین اخلاقی دیوان ناصر خسرو است . به عنوان درآمدی بر مباحث تحقیق ابتدا در فصل اول به اختصار در خصوص مبانی علم اخلاق و مفاهیم کلی آن و عمده مکاتب اخلاقی ، اهمیت، اهداف ، پیشینه و روش تحقیق توضیحاتی ارائه شده است . سپس در فصل دوم به منابع اخلاقی ناصرخسروکه عبارتند از افکار و احوال بزرگان ایران باستان ، اقوال فلاسفه و حکما ، متون دینی ، روش صوفیه و زهاد اسلام و تعالیم مذهب اسماعیلیه اشاره شده است .ودر فصل سوم فلسفه اخلاقی او و اصول آن که شامل خودشناسی ، خداشناسی ، دانایی محوری ، خردگرایی، معاد شناسی ، دنیا شناسی ، و ... بیان گردیده است . در فصل چهارم استفاده از آیات قرآنی و مفاهیم مذهبی، بیاناستدلالی ، بیان انتقادی ، بهره گیری از آرایه های ادبی چون تشبیه ، تلمیح ، انواع جناس، تضاد، توازن، ارسال مثل و مراعات النظیر ،استفاده ار روشمقایسه ، بیان رزمی و استفهام به عنوان روش ناصرخسرو در بیان آموزه های اخلاقی شمرده شده است .در فصل پنجم به تحلیل مضامین اخلاقی در دیوان ناصرخسروو ذکر شواهدی از هر مضمون اقدام شده است . و در فصل ششم (نتیجه گیری) بیان گردیده که ناصرخسروبه عنوان مبلغ اسماعیلیه یکی از روشهای اصلاح جامعه خود را آگاهی بخشی و تبیین فضایل و رذایل اخلاقی می داند ، و به همین منظور در اکثر قصاید خود ضمن تاکید بر دانش اندوزوی و خردگرایی مخاطب را به کسب فضایل و دوری از رذایل تشویق و ترغیب نموده است .

چکیدهداستان یا قصه یکی از مرسوم‌ترین راه‌های انتقال مباحث فلسفی و متافیزیکی به مخاطبین است. ابن‌سینا، فیلسوف بزرگ مسلمان از پیشگامان در این زمینه می‌باشد. او با توجه به شرایط خاص، وجود محدودیت‌های بیانی و فهم مخاطبان داستان‌هایی را خلق کرده است. مطالعه‌ی این داستان‌ها می‌تواند نتایج مفیدی در آموزش و پژوهش فلسفی داشته باشد. این داستان‌ها شامل حیّ‌بن‌یقظان، رساله‌الطیر و سلامان و ابسال است که حاوی مضامین فلسفی و عرفانی می‌باشند. در این نوشتار به طور مشخص چیستی، چگونگی و چرایی طرح این داستان‌ها از سوی ابن‌سینا مد نظر بوده است. بر همین مبنا ضمن پرداختن به این موارد، هر داستان را در دو بخش ساختار و درون‌مایه تنظیم نموده و پس از شرح عناصر ادبی، به بیان مطالب و مباحث رمزیِ فلسفی و عرفانی درون‌مایه‌ی داستان‌ها و شرح و بسط آن‌ها پرداخته شده است.این سه داستان به ترتیب سه مرحله از مراحل سیر و سلوک عارف را توضیح می‌دهند که به صورت منطقی به هم مرتبط هستند و بیانگر فلسفه‌ی مشرقی ابن‌سینا می‌باشند. داستان نخست ضمن شرح مباحث فلسفی به صورت سمبلیک، القا کننده‌ی ملاقات با فرشته‌ی راهنما است و از نظر تئوریکی مسیر و موانع سیر را توضیح می‌دهد. داستان دوم در شرح مرحله‌ی عملی و قبول موانع است که سالک با گذشتن از آن‌ها از دام قوا آزاد گشته، لیاقت اتصال به منبع فیض و اکتساب معقولات را می‌یابد. در داستان سوم به آخرین مرحله‌ی سفر یعنی مرگ عرفانی سالک و ملحق گردیدنش به اصل حقیقی خود، پرداخته شده است. در این اثر ضمن شرح عناصر ادبی و فلسفی داستان‌ها به شرح مراحل و موانع سفر که در قالب عبارات رمزی نمود یافته‌اند پرداخته‌ شده است. واژه‌های کلیدی: ابن‌سینا، داستان‌های فلسفی- عرفانی، حیّ-بن‌یقظان، رساله‌الطیر، سلامان و ابسال.داستان یا قصه یکی از مرسوم‌ترین راه‌های انتقال مباحث فلسفی و متافیزیکی به مخاطبین است. ابن‌سینا، فیلسوف بزرگ مسلمان از پیشگامان در این زمینه می‌باشد. او با توجه به شرایط خاص، وجود محدودیت‌های بیانی و فهم مخاطبان داستان‌هایی را خلق کرده است. مطالعه‌ی این داستان‌ها می‌تواند نتایج مفیدی در آموزش و پژوهش فلسفی داشته باشد. این داستان‌ها شامل حیّ‌بن‌یقظان، رساله‌الطیر و سلامان و ابسال است که حاوی مضامین فلسفی و عرفانی می‌باشند. در این نوشتار به طور مشخص چیستی، چگونگی و چرایی طرح این داستان‌ها از سوی ابن‌سینا مد نظر بوده است. بر همین مبنا ضمن پرداختن به این موارد، هر داستان را در دو بخش ساختار و درون‌مایه تنظیم نموده و پس از شرح عناصر ادبی، به بیان مطالب و مباحث رمزیِ فلسفی و عرفانی درون‌مایه‌ی داستان‌ها و شرح و بسط آن‌ها پرداخته شده است.

چکیده : فلسفه اسلامی, که از متن و بطن دین مبین اسلام برخاسته, باشیوه ی تعقلی و با هدف استکمال نفس و ایصال الی المطلوب یعنی همان سعادت جاودان تحت پیوند مخلوق به خالق سرمدی جلَ وعلی به شناخت جهان هستی( وجود و موجود, اعم از واجب و ممکن) می پردازد. این دانش عظمی به اتفاق اکثر قریب به اتفاق آراء فلاسفه, اشرف علوم به سبب انطوای اشرف موضوعات است؛ و حتی به تعبیر بنده نه تنها این دانش ستودنی شامل اشرف موضوعات, بلکه تنها دانش برخوردار از اشرف روش ها, اشرف غایات و اشرف مخاطبین, در اشرف و اکثر موارد استعمال می باشد. این دانش به سان مصداق اعلای موضوع خویش که ذات پاک و بی همتای واجب الوجود عزَ اسمه, فیاض یه همه ی دانش ها و نسبت به آن ها غنی بالذات است و اگر لحظه ای عنایتش را از علوم مختلف باز پس گیرد از آنها جز مشتی کلمات و عبارات پراکنده چیزی باز نمی ماند.و این فیاضیت, نسبت به غایت مذکور, غایت ادنای فلسفه است. و همچنانکه سراسر هستی قلمرو وجود و مملکت واجب الوجود است, سراسر جهان هستی قلمرو فلسفه است.با فلسفه یعتی تبیین عقلانی جهان هستی با حس حضور لحظه به لحظه ی حضرت حق, آرامش های جهان شکوهمند و عظیم و بلیاتش زیبا و مطلوب می شوند.

اسماعیل بن عباد، ملقب به صاحب؛ شاعر و نویسندهعربی سرای فرهیخته ایرانی، قرن چهارم هجری است. وی در سال326هـ . ق در زمان حکمرانی آل بویه، در اصفهان دیده به جهان گشود و در سال385هـ . ق نیز در ری وفات یافت. صاحب بن عبّاد در علم کلام، تفسیر، حدیث، لغت، نحو، عروض، نقد، تاریخ و رجال مهارت فراوانی داشته است. وی ادیب و سراینده‌ای شیعی است، که در بسیاری از اشعار خود، تعهد و پایبندیش را به مذهب شیعه و دفاع از حقّانیت اهل بیت علیهم السلام نمایان ساخته است. منشأ و خاستگاه بسیاری از اشعار او آیات قرآن و احادیث و سخنان پیامبر(ص) و سیره‌ی عملی امام علی(ع) می‌باشد. در دیوان او اغراض گوناگونی چون مدح، رثا، وصف، هجا، حکمت، غزل و اخوانیات به چشم می‌خورد. اما حجم گسترده‌ای از دیوان وی به مدح اهل بیت علیهم السلام به ویژه حضرت علی (ع)اختصاص دارد. از بارزترین ویژگی‌های شعری صاحب، نوآوری وی در گزینش موضوعات و مضامین متنوّع شعری‌ می‌باشد. در این رساله که هدف از نگارش آن بررسی مهم‌ترین درون مایه‌های شعری صاحب می‌باشد، مسائل و موضوعاتی مورد بحث و کنکاش قرار گرفته‌ است که عبارت‌انداز:اوضاعسیاسی، اجتماعی و فرهنگی، مذهبی دوره آل بویه، زندگی و احوال صاحب بن عباد، فنون و اغراض شعری وی، برجسته‌ترین مضامین و درون مایه‌های دیوان صاحب مانند: مباحث کلامی، پندها ومسایل اخلاقی و اجتماعی، تلمیحات تاریخی،و غیره. همچنین در قسمت زیبایی شناسی شعر صاحب نیز از مهم‌ترین آرایه‌های بیانی و بدیعی که سبب زیبایی و آراستگی کلام وی شده‌اند، سخن به میان آمده است.