جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«القواعد الکلامیه»، کتابی است به زبان عربی که در شرح تعدادی از قواعد کلام اسلامی تالیف علی ربانی گلپایگانی، می‌ باشد. مولف در این کتاب به شرح و بررسی این قواعد پرداخته که عبارتند از: قاعده تحسین و تقبیح عقلی، عدل و حکمت، قاعده لطف و قاعده اصلح. این‌ ها قواعد کلامی هستند که بسیاری از مباحث کلامی عدلیه بر آن‌ ها مبتنی است.

يکي از دانش‌هاي نوپديد، قواعد کلامي (توحيد) مي‌باشد که تأثيري شگرف در توسعه و تدقيق استنباط گذاشته و دارد. هدف اين کتاب، استخراج مهم‌ترين قواعد کلامي مربوط به توحيد - به‌عنوان نخستين و مهم‌ترين اصول پنج‌گانه اعتقادي - از منابع وحياني است. اين قواعد، هرچند از قرآن و احاديث استخراج شده است، اما همگي اصولي عقلي‌اند که اثبات و تفسير درست آموزه‌هاي ‌خداشناسي ديني بر آنها بنياد مي‌گيرد.

القواعد الكلامية، كتابى است به زبان عربى كه در شرح تعدادى از قواعد كلام اسلامى تألیف على ربانى گلپايگانى. كتاب مشتمل بر مقدمه و نيز پيشگفتار مؤلف و چهار بخش مى‌باشد. برخى از مسائل علم كلام به بابى ويژه اختصاص ندارد، بلكه در تمام ابواب كلامى جريان دارد و مأخذ و منبع برخى مسائل كلامى قرار گرفته و به عنوان برهان و دليل بر آن‌ها مورد استفاده قرار مى‌گيرد. از اين رو با عنوان قواعد كلامى از آنها ياد مى‌شود، بر خلاف مسائلى كه اين گونه نيستند كه از آن‌ها به عنوان مسائل كلامى نام برده مى‌شود. مؤلف در اين كتاب به شرح و بررسى اين قواعد پرداخته كه عبارتند از: قاعده تحسين و تقبيح عقلى، عدل و حكمت، قاعده لطف و قاعده أصلح. اين‌ها قواعد كلامى هستند كه بسيارى از مباحث كلامى عدليه بر آن‌ها مبتنى است. نسبت اين قواعد به مسائل كلامى؛ همانند نسبت قواعد فقهى به مسائل فقهى است؛ بدين معنا كه مثلا در علم كلام، بحث از توحيد واجب تعالى و مراتب توحيد مساله‌اى كلامى است؛ اما بحث از حكمت خداوند سبحان، قاعده‌اى كلامى محسوب مى‌گردد، چرا كه بسيارى از مسائل كلامى بر آن مبتنى است. اولين قاعده كلامى كه مؤلف در اين كتاب به شرح و بسط آن مى‌پردازد، عبارت است از تحسين و تقبيح عقلى؛ از جمله مباحث كلامى كه بر قاعده مذكور مبتنى است، مى‌توان از امور ذيل نام برد: وجوب نظر في معرفت خداوند تبارك و تعالى، يا به عبارت بهتر لزوم بررسى درباره وجود خدا. اثبات عدل و حكمت خداوند قاعده لطف و نيز قاعده اصلح، هر دو مبتنى بر قاعده حسن و قبح عقلى هستند. بحث درباره اعواض و آلام و پاسخ‌گويى به مساله شر نيز مبتنى بر اثبات اين قاعده است. مساله حسن تكليف و وجوب آن نيز بر اين قاعده مبتنى است. حسن بعثت انبياء و در نتيجه ضرورت نيز توسط اين قاعده قابل اثبات است. عصمت پيامبران و نيز راهبران الهى نيز با توجه به اين قاعده قابل اثبات است. در اين بخش مؤلف درباره ارتباط اين قاعده با علم اخلاق و همچنين نقش آن در علم اصول فقه مطالبى را بيان نموده است. در ادامه مؤلف به سير تاريخى طرح مساله حسن و قبح عقلى در جهان اسلام اشاره كرده و تحولات آن را در علم كلام اسلامى مورد بررسى قرار داده است. سپس به موضوع عقل نظرى و عقل عملى اختصاص يافته و ضمن آن به موضوع عقل از نظر لغوى، كاربردهاى عقل در اصطلاح عالمان، بررسى ديدگاه‌هاى موافق و مخالف حسن و قبح عقلى، معرفى كاربردهاى واژه حسن و قبح و تعيين محل نزاع، اخبارى‌ها و مساله حسن و قبح عقلى و...پرداخته شده است. ذيل اين قاعده همچنين به يكى از مباحث مهم در موضوع حسن و قبح پرداخته شده كه عبارت است از، تبيين ملاك حسن و قبح به معنايى كه ميان معتزله و اشاعره مورد اختلاف است. در ادامه اين بخش به بررسى دلائل عقلى و نقلى عدليه بر حسن و قبح عقلى پرداخته شده است. ادله عقلى حسن و قبح عبارتند از: التزام به حسن و قبح حتى از سوى منكران شرايع. لزوم انكار حسن و قبح به صورت مطلق در صورت انكار حسن و قبح عقلى. لزوم انسداد باب معرفت الله تبارك و تعالى در صورت انكار حسن و قبح عقلى. سپس به معرفى و نقد ادله اشاعره مبنى بر انكار حسن و قبح عقلى پرداخته شده و در پايان اين بخش ديدگاه علامه سيد محمدحسين طباطبايى درباره حسن و قبح عقلى بيان گرديده است. بخش دوم كتاب به قاعده لطف اختصاص يافته و لطف از جهت لغوى و اصطلاحى تعريف گرديده و اقسام لطف(محصّل و مقرّب) معرفى شده و شرائط لطف و قيود آن بيان گرديده است. همچنين در اين بخش ديدگاه متكلمان درباره اين قاعده بيان گرديده و درباره تاريخچه ظهور اين قاعده و عامل ظهور آن در ميان متكلمان اسلامى سخن گفته شده است. بررسى مبانى لطف و ادله آن، ادله مخالفين قاعده لطف، مصاديق قاعده مذكور و ثمرات آن، قاعده لطف و حجيت اجماع و بررسى ماهيت لطف از ديدگاه كتاب و سنت موضوعات ديگرى است كه دراين بخش بدان‌ها پرداخته شده است. بخش سوم كتاب به معرفى و بررسى قاعده اصلح اختصاص يافته است. در اين بخش ديدگاه متكلمان اسلامى درباره اين قاعده، دلائل قول به وجوب اصلح بر خداوند، ادله منكران وجوب اصلح بر خداوند مورد بررسى قرار گرفته و نيز درباره اين قاعده با استفاده از روايات منقول از پيامبر و امامان معصوم عليهم‌السلام بررسى صورت گرفته است. بخش چهارم، كتاب به قاعده عدل و حكمت در كلام اسلامى اختصاص يافته است. فصل نخست اين بخش به مباحث مقدماتى درباره عدل مى‌پردازد و از معناى لغوى و اصطلاحى عدل، تاريخچه بحث از عدل در كلام اسلامى، ارتباط قاعده مذكور با قاعده حسن و قبح عقلى سخن گفته و درباره اين موضوع كه آيا عدل از جمله اصول دين است به بحث مى‌نشيند. فصل دوم اين بخش به براهين و دلائل عدل الهى اختصاص يافته است. در ادامه اين بخش هم از نتايج عدل و حكمت الهى سخن به ميان آمده و در پايان به برخى پرسش‌هاى مطرح شده درباره عدل الهى پاسخ گفته شده است.

مقصود از قاعده کلامی، گزاره ای کلّی است که می تواند در تعداد قابل توجهی از مسائل مهم کلامی مبنا و دلیل قرار گیرد. قواعد کلامی را در یک تقسیم می توان به قواعد مربوط به شناخت خدا و قواعد مربوط به شناخت افعال خدا تقسیم کرد. قسم اخیر به ابواب عدل، نبوّت، امامت و معاد مربوط می شود، اما بسیاری از این قواعد، مانند قاعده حُسن و قُبح عقلی، در همه این ابواب مورد استفاده قرار می گیرد. از این رو، همه این قواعد در بخش افعال الهی قرار داده می شود. این کتاب به نخستین و مهم ترین قاعده کلامی افعال الهی، یعنی قاعده حُسن و قُبح عقلی، اختصاص دارد. قاعده حُسن و قُبح عقلی یکی از قواعد پُر کاربرد در علم کلام است. بسیاری از مسائل کلامی، به ویژه مسائل مربوط به افعال الهی، مانند تفسیر عدل به این که خدا کار قبیح نمی کند، فاعلیت انسان و انکار جبر، تفسیر قضا و قدر به گونه ای که به جبر نیانجامد، پاسخ به شبهه شُرور که درصدد نسبت دادن فعل قبیح به خداست و حُسن تکلیف، بر اساس همین قاعده پایه ریزی شده اند. همچنین اثبات دیگر اصول دین، یعنی نبوّت، امامت، معاد و نیز لزوم ایمان به خدا، به درستیِ این قاعده وابسته است. مطالب کتاب در پنج فصل زیر تنظیم شده است: فصل اول: مقدمه و تاریخچه بحث فصل دوم: بررسی دیدگاه های مخالفانِ قاعده (اشاعره و فلاسفه) فصل سوم: بررسی دیدگاه های موافقان قاعده (امامیه و معتزله) فصل چهارم: تبیین دیدگاه برگزیده فصل پنجم: آثار و لوازم قاعده در بحث عدل الهی

آنچه ما «استدلال انتفاء» می‌خوانیم دومین استدلال از سه استدلالی است که خواجه نصیرالدین طوسی، در کتاب تأثیرگذار تجرید الاعتقاد، بر حسن و قبح عقلی اقامه کرده است. بر پایۀ این استدلال، نفی حسن و قبح عقلی مستلزم نفی حسن و قبح شرعی است. نتیجۀ مورد نظر خواجه و مقدمات استدلال، به دلیل وجود جهات متفاوت معناشناختی، هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، قابلیت تفسیرهای متعدد دارد. صورت‌بندی منطقی معقول‌ترین خوانش استدلال، که آن را خوانش شکاکانه نامیده‌ایم، نشان می‌دهد که نتیجۀ آن انکار حسن و قبحِ شرعیِ معرفت‌شناختی است، که البته مشکلات همین تقریر نیز آن را در ردّ نظریۀ حسن و قبح شرعی معرفت‌شناختی ناتوان ساخته است. از جمله اشکالات می‌توان به این موارد اشاره کرد: ابهام در مفهوم امکان به‌کاررفته در استدلال، استفاده از مقدمات غیربدیهی غیرمستدل، و خلط میان وقوع دروغ‌گویی و امکان دروغ‌گویی در غیر قابل اعتماد دانستن دیگری در اِخبار خود. روشن است که این مقاله در پی دفاع از حسن و قبح شرعی یا ردّ حسن و قبح عقلی نیست و ادعای آن صرفاً ناتمام بودن استدلال انتفاء بر حسن و قبح عقلی است.

کتاب حاضر یک کتاب توحیدی است که در آن به مباحث توحیدی ای از قبیل بحث های درباره علم کلام ، جواهر و ماده و ... می پردازد بعد از آن شروع به بحث توحید و یگانگی خداوند و صفات علم ، تکلم و... را ادامه می دهد و در قسمت پایانی بحث سمعیات را مطرح می کند مثل رویت الهی ، قیامت و...