جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر "الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور" سیوطی از جامع ترین تفاسیر اثری اهل تسنن در قرن دهم هجری قمری است. سیوطی در این تفسیر روایات فراوانی از رسول خدا (ص)، صحابه، تابعین و تابعین تابعین نقل کرده است، که در این میان شماری از روایات تفسیری، به امیرالمومنین (ع)، حسنین (ع)، امام سجاد (ع)و صادقین (ع)اسناد داده شده است.سیوطی تنها به نقل روایات اکتفا کرده و ذیل روایات، هیچ گونه نظری از خود، ارائه ننموده است. گرچه مفسر در برخی موارد، روایات مربوط به اهل بیت علیهم السلام را ذیل آیات مربوطه ذکر کرده است، اما متاسفانه روایات جعلی و اسرائیلیات را نیز به ائمه معصومین علیهم السلام نسبت داده است. از اینرو در این تحقیق، روایات تفسیری منقول از ائمه معصومین علیهم السلام در تفسیر الدرالمنثور شناسایی شده، ضمن مقایسه تطبیقی این روایات با منابع حدیثی و تفسیری شیعه و سنی کوشش شده تا روایات جعلی و قابل نقد با استفاده از منابع شیعی در بوته نقد قرار گیرد و بدین طریق، دیدگاه اعتقادی سیوطی نیز تا حدی مشخص گردد. کل روایات منقول از ائمه معصومین علیهم السلام در تفسیر الدراالمنثور 650 روایت است،که 529 روایت از علی بن ابی طالب (ع)، 19 روایت از حسن بن علی (ع)، 7 روایت از حسین بن علی (ع)، 18 روایت از علی بن الحسین (ع)، 40 روایت از محمدبن علی (ع) و 37روایت از جعفربن محمد (ع) نقل شده است.

دعای عرفه یادگار علمی امامحسین (ع) دارای مفاهیم بلندی است که اگر از زاویهحکمت متعالیه بدان نگریسته شود عمق بیشتری از ژرفای محتوای آن نصیب انسان می شود. درمورد دعای عرفه شروح و مباحث فراوانی وجود دارد ولی تأکید بر ارتباط مفاهیم این دعا با حکمت متعالیه از نو آوری های این پژوهش است. با احصاء مسائل انسان شناسی در دعای عرفه به روش کتابخانه ای و مطالعه مبانی انسان شناسی در حکمت متعالیه در جمع آوری مسائل و ثبت فهم و ادراک خود از فرازهای دعا کمک گرفته ایم. دعای عرفه در مکان و زمان مقدسی ازنفس شریف امام حسین(ع) انشاء شده است. این دعا دارای محتوایی بسیار غنی است و معارف عمیقی ازخداشناسی، معاد شناسی، پیامبر شناسی، جهان شناسی و انسان شناسیدر جوهره ی آن مندرج است. مباحث خلقت انسان به نحوی جامع و با ابعاد جسمانی و روحانی در پیکره ی این دعا نقش یافته و مباحث مربوط به فطرت در آن به منزله یچراغی است که در نفس انسان تعبیه شده تا در مسیر تکاملی خود راه را از بیراهه تشخیص دهد. در دعای عرفه معرفت انسان به خدای عالم جایگاه ویژه ای دارد به طوری که همه ی مسیر نیل اوبه کمال حقیقی اش را در بر می گیرد. استعانت از طهارت به منزله ی شایستگی ظرف نفس برای در یافت معارف الهی، عبور از موقف استدلال به استظهار، رویت جمال حق و درک حضور و قرب الهی که منجر به وصال و توحید حق متعال است سیری است که در انسان شناسی دعای عرفه موجود است. در روح کلی دعا رابطه عاشقانه انسانی خداباور به مبدأهستی ادراک می شود. حکمت متعالیهبا اثبات وحدت وجود که از مبانی انسان شناسی و هستی شناسی تجرد نفس، حدوث جسمانی و بقای روحانی آن وحرکت جوهری و اتحاد عاقل و معقول و تطابق نفس ناطقهانسان با عوالم سه گانه نتیجه شده است و علامه حسن زاده آملیتوحید صمدی را از آن استخراج نموده در فهم این روش کمک شایانی نموده است. تبیین ارتباط مفاهیم مرتبط با انسان شناسی در دعای عرفه و حکمت متعالیه و اینکه این دعا از مبانی وحیانی نشأت گرفتهو اینکه حکمت متعالیه جیره خوار این سفره می باشد، رابطه عاشقانه انسان با خدا و آثارش برخیاز نتایج این پژوهش است.

بحث امامت از زنده ترین و ارزنده ترین بحثهای کلامی، فقهی و اجتماعی است , که پس از رحلت پیامبر عظیم الشان اسلام راجع به برخی مسائل مهم اسلام نظیر:ضروت وجوب امام درجامعه اسلامی، انتخابی یا انتصابی بودن امام، اوصاف و ویژگی های امام، و...،اختلاف نظرها و دیدگاه های مختلفی درمیان مسلمانان به وجود آمد که پاسخ به این مسائل باعث بوجود آمدن مذاهب وفرق مختلفی گردید. لذا بناست دراین تحقیق به حول و قوه الهی جهت روشن شدن برخی از سوالات و ابهامات در بحث شرایط و اوصاف امامت، برخی از دیدگاه ها و نظرات ، سه شخصیت مهم کلامی : قاضی عضدالدین ایجی و امام فخررازی از متکلمان معروف اشاعره وشیخ طوسی از علمای گرانقدر شیعه مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش به طور کلی در 6فصل گرد آوری شده است کهفصل اول شامل طرح مساله، فصل دوم به بررسی امامت در آیات قرآن ، روایات و تفاسیر مختلف از منظر متکلمان شیعه و سنی پرداخته است. فصل سوم ، شرایط اوصاف امامت را از نظر فخر رازی بیان می کند، در فصل چهارم شرایط و اوصاف امامت از نظر قاضی عضدالدین ایجی و در فصل پنجم نظرات شیخ طوسی در باب شرایط و اوصاف امامت بیان گردیده است. در فصل ششم به مقایسه آراء سه متکلم و وجوه تشابه و تفاوت در باب شرایط و اوصاف امامت پرداخته شده است .نوع و روش تحقیق بررسی فرضیه ها و پاسخ گویی به سوالات توصیفی و تحلیل محتوا می باشد. حاصل این بررسی این است که ،در بحث وجوب امامت هرسه متکلم نصب امام را واجب می دانند ولی متکلمان اشعری من جمله فخر رازی و عضدالدین ایجی نصب امام را بر مردم واجب می دانند به صورت سمعا و نقلی ولی شیخ طوسی و سایر متکلمان شیعه با استناد به دلایل عقلی متعدد نصب امام را از باب قاعده لطف بر خدا واجب می دانند.فخر رازی و ایجی تعیین امام را به انتخاب مردم صحیح می دانند اما شیخ و سایر علمای شیعه تعیین امام را از طریق نص ممکن می دانند.در خصوص شرایط و اوصاف امام، فخر و ایجی عصمت امام را نمی پذیرند و تقدیم مفضول بر فاضل را اولی می دانند زمانیکه تقدیم فاضل سبب شرو فتنه ای شود.شیخ طوسی از این نظر قائل به عصمت امام ازهر گونه خطا و اشتباه و معتقد به انتخابی بودن امام از طریق نص، افضلیت، که علاوه بر متکلمان شیعه، مورد قبول جمعى از متکلمهاى اهل سنت نیز بوده است.قریشى بودن ،که مورد قبول متکلمهاى شیعه و اهل سنت است.

این پایان نامه به ارزیابی تئوری های پیدایی شیعه می‌پردازد و شکل‌گیری شیعه از همان ابتدای بعثت پیامبر اکرم و آغاز اسلام را اثبات کرده و برخی دیدگاه‌های انحرافی درباره پیدایی تشیع و نسبت دادن آن به شخصی مجهول الهویه به نام عبدالله بن سبأ و نیز غرض ورزی‌های مخالفان شیعه را بررسی می‌کند. نویسنده ضمن تحلیل اعتقادات شیعه در مسأله امامت و خصایص شیعه و دیدگاه شیعیان به پیامبر اسلام? و امام علی(ع) و جانشینی آن حضرت به عنوان خلیفه بلافصل، در صدد اثبات این مسأله بر می‌آید که: شیعه همزاد اسلام است؛ از زمان خود پیامبر شکل گرفته و مصنوع دست هیچ شخص یا شخصیتی نیست. نوشتار حاضر در سه باب تنظیم شده است. باب اوّل به کلّیات مفهوم شیعه از لِحاظ لغت و اصطلاح، تاریخچه، شکل گیری و عوامل تشکیل دهنده تشیع اختصاص دارد. در باب دوم نظریات مختلف درباره تاریخ شکل گیری شیعه به ویژه پس از رحلت پیامبر اکرم? و جریان سقیفه می‌شود. نویسنده با استناد به آیات و روایات متعدّدی شیعه را همان یاران، محبّان و پیروان علی بن ابی طالب معرّفی کرده و فضایل شیعیان و جایگاه ویژه آنان را نزد خداوند متعال بر می‌شمارد. در باب سوم شبهه هایی درباره موسّس شیعه و خرافاتی در زمینه این که بنیان گذار آن عبدالله بن سبأ است، ارائه شده و پاسخ آن ها با استناد به آیات، روایات و ادلّه معتبر تاریخی مطرح گردیده است. نویسنده تناقض در احادیث ساختگی تاریخی در زمینه شخصیت عبدالله بن سبأ را بررسیده و آرای برخی مستشرقان را در این زمینه نَقل و نقد می‌کند. شبهه های نسبت دادن تشیع به فارس و اهل ایران و این که: تشیع تلفیقی از ادیان پیشین است، و پاسخ این دو شبهه نیز از دیگر مطالب این نوشتار محسوب می‌شود.

دین حقیقتی متعالی و امری قدسی است و از این وجه فراتر از آسیب و آفت است ، اما رویکرد جامعه دینداران به دین ممکن است دچار آفت و آسیب گردد ؛ یکی ازاین آسیب ها که در صورت گرفتار آمدن افراد ، گروه ها و جامعه به آن ، زیان های فراوانی را متوجه اجتماع دینداران خواهد کرد تحجر می باشد . از آنجا که انسان موجودی متفکر است و امور زندگیش را با تفکر اداره می کند پیدایش تحجر در اندیشه ی او باعث ظهور آن در سایر عرصه های زندگیش نیز می شود، بر این اساس تحجر انواعی مانند: فکری ، فرهنگی ، تربیتی ، فقهی و سیاسی خواهد داشت و برای درمان هر یک راهکارها و راهبردهای ویژه لازم خواهد بود.در این پژوهش با استفاده از روش اسنادی سعی شده است این موضوع مورد کند وکاو قرار گیرد و راهبرد های امام علی (ع) در اصلاح چنین پدیده ی شومی ، خصوصیات افراد و گروه های متحجر را از این منابع استخراج کرده با عرضه ی آن به جامعه مانع از پدید آمدن یا گسترش آن گردد ؛ و در پایان به راهکارهای راهبردی در جهت زدایش چنین روحیه ای در جامعه ی دینی پرداخته شده است.

رابطه قرآن و سنت از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و به خصوص مفسران شیعه و اهل سنت بوده است. قرآن و سنت دو گوهر گران بها و دو گنجینه بى پایان و دو دریاى بى کران اند که هر یک بدون دیگری کامل نبوده و برای هدایت بشر کافی نیستند. قرآن کتاب آسمانی و مقدس توسط خداوند بر پیامبر نازل شده و حجیت آن بر همگان ثابت شده است. سنت نیز در نظر شیعه، قول و فعل و تقریر معصومین (ع) است. به دلیل اینکه از منبع وحی سرچشمه می گیرد لذا از حجیت کافی برخوردار است. چنانچه این پژوهش به برسی تطبیقی دیدگاه های مفسران شیعه و اهل سنت پرداخته است. بنابراین قرآن به سنت برای تبیین و روشنگری نیازمند است، زیرا بعضی از آیات بیان احکامند و نیاز به ذکر جزئیات توسط پیامبر(ص) را دارند و بعضی نیز دارای معانی متعدد هستند که به بیان افراد عالم و معصومین(ع) نیاز دارند. همچنین سنت به قرآن برای اثبات خود و حجیت داشتن نیازمند خواهد بود. لذا درباره رابطه قرآن و سنت نظرات و دیدگاه های گوناگونی وجود دارد: از جمله، دیدگاه قرآن محور، دیدگاه سنت محور، دیدگاه قرآن محور و سنت مدار و دیدگاه دوگانه محور است. دیدگاه آخر بنظر دیدگاهی معتدل می آید و از این نظر کامل نیز به نظر می رسد. زیرا در دیدگاه قرآن محور به قرآن به صورت افراطی می نگرد. و سنت محور سنت را مورد توجه دارد دیدگاه قرآن محور و سنت مدار نیز سنت را از هر جهت به قرآن وابسته و نیازمند می داند که از خود استقلالی ندارد. در حالیکه دیدگاه چهار به هر دو قرآن و سنت به یک اندازه توجه دارد و هر کدام از دیگری مستقل و برای رفع نیازهای شریعت یکسان نقش ایفا می کنند. بنابراین رابطه قرآن و سنت براساس حدیث ثقلین رابطه ای مستحکم و پایدار خواهد بود. و هریک از مسلمان باید به هر کدام برای رفع نیاز هایشان متوسل شوند تا روز قیامت که بر حوض کوثر بر پیامبر(ص) وارد شوند.

نگاه افــراد غـــیر مسلــمان به مســلمانان همـــــیشه از ســر کنـــجکاوی و بــررسی یک " واقعیت خارجی " که در جهان پیرامون آنها وجود داشته است ، می باشد . به نظر می رسد که آنان عمدتا ، مسلمانان و تاریخ اسلام را به عنوان یک حقیقت موجود در جهان ، بررسی نکرده اند ، بلکه مانند جهانگردانی بوده اند که به مکانی تاریخی و دارای آثار شگرف باستانی وارد شده اند و در نزد خود شروع به تجزیه و تحلیل این تمدن کرده اند. تمدنی که مختصری از آن در پیش رویشان نمایان بوده است وآنها در حالی که از عظمت آن دچار شگفتی شده اند ، افکاری را از تخیل خود همراه با قراینی که درستی علــت آنها را درک نمی کنند ، با هم ترکیب کرده و تحلیلی ارائه می دهند ، تحلیل و تفسیری که می تواند کنکاشی غیر علمی وغیر حقیقی از واقعیت موجـــودباشد . اما با این حال شــکی نیست که در دهکده ی جهانی امروز هــمین تحلیل ها و تفسیرها می تواند زیربنای روابط ملل مسلمان با غـیر مسلـــمان باشد . علی الخصوص اینکه این تحلیل ها وتفسیرها از آنجایی که مشمول قاعده ی نگاه از بـــیـــرون هســتند ، به چــــیزهــایی تــوجه می کنند که ما به عـــنوان مســـــــلمان به آنـهــا بی توجــهیم .ما به عنوان مسلمان به هر حال یک نگاه " درون دیــنی " به مــسائل داریم و در نتیجه بسیاری از تفاوت ها و اشکالات را نمی بینیم . حال آنکه کسانی که از یک فرهنگ و دین و آیین دیگر می آیند به راحتی متـوجه این مسائل می شوند و در پی کشف عــــلل وعوامل آن می روند و سعی می کنند که توجیهی منطقی برای آن مسائل بیابند که ما به راحتی و بدون پشتوانه ی توجیهی آن را پذیرفته ایم . این شاید بدان دلیل باشد که افراد به هر دینی که معتقد باشند - چه آنهایی که به مسیحیت معتقدند و چه ما که به اسلام پایبندیم - تا وقـتی که در محدوده ی اعتقادات و باورهای خود بحث می کنند ، خیلی چیزها را بدون دلیل می پذیرند . اما به محض اینکه از این دایره خارج می شوند و سراغ دین طرف مقابل می روندانتظار دارند همه ی حرف ها و اعــتقــادات و باورهایشان ، قابلیت اثبات داشـته باشد یا بههر حال تمام قواعد استدلال پذیری بر آنها حاکم باشداین همان چیزی است که ممکن است افراد یک فرقه یا گروه و یا مذهب را نسبت به تحلیل ها و نظریات دسته ی مقابل بدبین کند و باعث شود که آنان انگ عناد و لجاجت و تعصب به تفسیرهای آنان بچسبانند. شیعه شناسی و شیعه پژوهی از جمله مواردی است که در سالهای اخیر بعد از پیروزی انقلاب 57 در ایران و قدرت گرفتن برخی گروه های شیعه در برخی نقاط دیگر ، در غرب روندی رو به تزاید داشته است . البته پررونق شدن این کار و افزایش در آمد از طریق تحقیقات در این زمینه ، اثرات نامطلوب خود را بر آن گذاشته و باعث افت علمی این تحقیقات و بازاری شدن آنها در غرب شده است . افراد نادری هستند که کارهایی قابل توجه و عمیق در این زمینه ارائه می دهند . در حالی که اکثراتوجهشان معطوف مسائل روز و اسلام سیاسی یا جایگاه زن در فرهنــــگ اسلامی و از این قــبیل موضوعات است و به بیشتر رویداد های روز نظر دارند . درواقع باید گفت که هنوز دوره ی پر شکوه و مستدل و مستند اسلام شناسی بهطور اعم و شیعه پژوهی به طور اخص ، به قرون قبل علی الخصوص قرن نوزده و اوایل قرن بیستم که شاهد ظهور اسلام شناسانی نامی و محقق بوده است ، تعلق دارد . محققانی که پایه ی اساسی بسیاری از تحقیقات و تفسیرهای پژوهشگران نوین به نظریات و تحلیل های آنان بر می گردد ، بی شک آشنایی با این گروه از اسلام شناسان که نظریاتشان زیر ساخت گفتمان های نوین اسلام پژوهان معاصر غربی است ، اولین گام در جهت آشنایی با دیدگاه های بیرونی در این زمینه است.متاسفانه غرب ، بیشتر مطالعات خود در زمینه تشیع را در عرصه های اجتماعی انجام داده است. به همین دلیل در غرب عمدتا اعمال و رفتار شیعیان به عنوان مبانی نظری مکتب آنانتلقی شده است که همین امر موجب شده مطالعات آنان دارای نقاط ضعف متعددی باشد . اما مسلما پاسخ دادن به خطاهای علمی تنها از طریق پرداختن و تحلیل و تجزیه نوع نگاه کنکاش گر امکان پذیر است تا از این طریق درستی یا عدم درستی نظریات آنانمشخص شود . کاری که با کمال تاسف یا انجام نمی شود و یا در صورت انجام ، فاقد رویکرد عالمانه و روحیه و نهج علمی است ، که همین امر مزید بر انفعال شیعه در عصر کنونی و استمرار عدم شناخت صحیح غرب از تشیع می شود .برخی پژوهشگران غربی تشیع را به مثابه " مجموعه ای از رویدادهای ناگهانی در جامعــه اسلامی " مورد بررسی قرار می دهند و به بخش شیعـــه از مجموعه ی پیکره ی امت اسلامی به عنوان بخشی که در طی زمان و به دنبال حوادث و تحولات اجتماعی معین که موجب شکل گیری و سپس رشد و توسعه ی تدریجی این جریان فکری و مذهبی خاص شده است ، می نگرند . این گروه در پی اثبات عقیده ی خود ، وقایع و تحولاتی را که به پیدایش ، شکل گیری و رشد این پدیده و تولد این جریان فکری منجر شد ، مورد بررسی قرار می دهند و علل و عواملی چند را در این زمینه بر می شمارند . جمع آوری عقاید و نظریات این محققین در این زمینه در یک مجمـــوعه ، فارغ از حب و بغض ها و پیش داوری ها و یا درج علایق ایمانی و جبهه گری های متعصبانه شاید راهی ، فرا روی کسانی باشند که قصد دارنداز طریق آشنایی با این نظریات و آراء ، در صدد رفع اشتباهات و تحلیل های نادرست و دلایل آنان برآیند . بدیهـی است که عنایت به چنین تحقیـــقی درباره ی کل اسلام شناسان و آثارشان ، مـجالی به مراتب بیش از این و بـــضاعتی به مراتب فراتر از بنیه ی علمی نگارنده می طلبد که امید است با توجه به ضرورت و اهمیت چنین تحقیقاتی ، دیگر کسان به این امر همت گمارند .

با گذر زمان و ظهور پیچیدگی های علمی،سیاسی و اجتماعی،نقش ادیان و مذاهب به عنوان سرفصل های اصول اعتقادی بشر،همواره مورد نقد و بررسی قرار گرفته است و نتایج این تحقیقات در حوزه ی مباحث اعتقادی تأثیرگذار می باشد و در زمینه ی مباحث سیاسی ،اجتماعی،فرهنگی و ... نیز نقش تعیین کننده خواهد داشت.در این میان مذهب شیعه به عنوان یکی از فرق اسلامی با توجه به نقش تعیین کننده ی اصول اعتقادی آن در تأثیرگذاری بر روند تحولات جهان،همواره و به خصوص در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در صدر توجهات محققان و مستشرقان قرار گرفته است.پرفسور محمدعلی امیرمعزی به عنوان یک محقق و پژوهشگر در زمینه ی مطالعات شیعی و تاریخ ادیان و مذاهب در جدیدترین کتاب خود که در سال2011 میلادی توسط موسسه اسماعیلیه به چاپ رسید از منظری پدیدارشناسانه –تاریخی گری، نشأت گرفته از تحصیلات دانشگاهی خود،عقاید و آداب و رسوم شیعه را مورد ارزیابی قرار می دهد. نویسنده در این کتاب با هوشمندی و ذکاوتی قابل تحسین، بدون آن که با سبکی القایی خواننده را تحت تأثیر خود قرار دهد با ارائه ی پیش فرضها و نتایج مدنظر خود به صورت تدریجی و بدون تکرار مکرر مدعا،خواننده را در جهت قرارگیری در اهداف مدنظر خود قرار می دهد.وی در مقدمه ی کتاب با ذکر مدعای خود،مبنی بر تأثیرپذیری اعتقادات و آداب و رسوم شیعه،از ادیان ایران باستان و روابط خویشاوندی با پیامبر(ص) که مورد تاکید قرآن می باشد و اعتقادات برخی ادیان دیگر مخاطب را با فرضیه ی مطرح شده در فصل اول کتاب ،با عنوان فرضیه ی «دین علی» آشنا می سازد ،وی در ادامه با ذکر داستان شهربانو به تحلیل چگونگی قرارگرفتن این عقیده در بین اعتقادات شیعه می پردازد و در پایان با ارائه ی مثال های دیگری،خواننده را به تحقیق در مورد آنها فرا می خواند. این رساله در جهت نقد تفکر محوری امیرمعزی،تئوری مطرح شده توسط وی را در گستره ای وسیع تر از افق دید نویسنده ی کتاب مورد ارزیابی قرار داده است.در فصل اول با عنوان کلیات،به شناسایی و تحقیق در مورد رویکرد نویسنده و تبیین اصول کلی تفکر وی و ضرورت بررسی افکار او پرداخته ایم و در فصل دوم با توجه به اهمیت موضوع،دیدگاههای امیرمعزی به تفکیک در موضوعات مختلف مورد تبیین قرار گرفته است. در فصل سوم نیز به بررسی و نقد تئوری «دین علی» با رویکردی کلامی و با توجه به دیدگاههای امیرمعزی در هر حوزه و بر اساس موضوع بندی ارائه شده در کتاب،پرداخته ایم .در فصل چهارم، احتمال تأثیرپذیری شیعه از ادیان ایران باستان و یهود در ادوار مختلف تاریخی،از پیش از اسلام تا پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و همچنین در حوزه های مختلف اعتقادی،فرهنگی و علمی مورد بررسی قرار گرفته است و درنهایت به ذکر تعدادی از مهمترین موارد تأثیرپذیری شیعه از ادیان مذکور پرداخته ایم .در فصل پنجم با نتیجه گیری از مباحث ارائه شده در سه فصل اول و قسمت پیوست شماره یک،دلایل عدم تأثیرپذیری شیعه را به صورت کلی ارائه نموده ایم.در قسمت پیوست شماره یک، با تطبیق عقاید شیعه با ادیان ایران باستان و یهود، میزان شباهت عناصر اعتقادی و آداب و رسوم شیعه با این ادیان مورد بررسی قرار گرفته است تا علاوه بر آن که میزان صحت ادعای امیرمعزی و بسیاری از مستشرقین در مورد شباهت اعتقادات شیعه به ادیان مذکورمورد ارزیابی قرار گیرد ،زمینه برای ارائه ی احتمالات بعدی به صورتی متقن تر ارائه شود.در این فصل که با شیوه ای کاملا جدید و ابتکاری صورت پذیرفته است،اعتقادات و آداب و رسوم شیعه و ادیان مورد بحث در قالب255 مورد بررسی قرار گرفته و با ارائه ی مستندات، مشخص شده است که اکثر تشابهات شیعه با این ادیان مربوط به اعتقادات و آداب و رسوم مشترک شیعه با دیگر فرق اسلامی می باشد به طوری که هرچه به اعتقادات مختص شیعه نزدیک شویم درصد تشابهات کاهش می یابد.در قسمت پایانی رساله نیز ترجمه ی فصل اول کتاب « معنویت اسلام شیعی» ارائه شده است.

همواره گرایش های فکری در عالم اسلام به دو قسم عمده گرایش های عقلی و نقلی تقسیم می شود. پیروان گرایش های نقلی، گروه های ظاهرگرایی چون اشاعره،مشبهه، مجبره و ... می باشند. در حالی که پیروان گرایش های عقل گرایانه را گروه هایی چون شیعه و معتزله تشکیل می دادند گذشته از نزاع تاریخی بر سر به کارگیری عقل یا نقل در فهم متون دینی در عالم اسلام،مسئله دیگر اختلاف گروه های عقل گرا در تفسیر گزاره های دینی بوده است که از آن میان می توان به فرقه معتزله در میان گرایش ها فکری عالم تسنن و برخی متکلمان و فلاسفه که خود را وامدار تفکر شیعی می دانستند اشاره نمود. در حقیقت، وجه بارز اشتراک میان این گروه ها اتفاق همه آنها بر موضع تاکید بر مسئله عقلانیت در حوزه دین بود به گونه ای که بسیاری از مستشرقان غربی(نک: مادلونگ،1375: 116، نیز نک: سبحانی،1383: 45) و به تبع ایشان برخی متفکران عرب (نک:سبحانی،1383: 34) به ریشه های مشترک فکری دو فرقه و تاثیر پذیری شیعه و معتزله از یکدیگر معتقد شده اند که در جای خود محل تامل و بررسی است. . بحث در پژوهش حاضر بر سر مسئله عقل گرایی در تفکر دو متفکر از دو فرقه شیعه و معتزله است. صدرالمتالهین متفکر شیعی و قاضی عبدالجبار متکلم معتزلی.از سویی در نظام تفکر وجود شناسانه صدرالمتالهین، عقل حقیقتی تشکیکی و دارای مراتب بوده که توانایی کشف تجلیات و ظهورات حقیقت هستی را دارد و اعلی مرتبه آن حضور در محضر معلوم و شهود عقلانی آن است و در این مرتبه است که حقیقت شرع با عقل پیوند می خورد . در حالی که در تفکر قاضی عبدالجبار عقل جلوه ای فربه و پررنگ داشته و نهایت مراتب آن معادل عقل استدلالی است. از این رو،عقل به کارگیری شده در نظام تفکری او عقلی محدود به فهم و تحلیل ظواهر بوده و وی همواره در پی هماهنگی گزاره های دینی با یافته های عقلانی خویش می باشد. برون داد اختلاف در نوع نگاه عقلانی به مسائل، شیوه عقل گرایانه قاضی و ملاصدرا را در تحلیل مسائل اساسی دینی به گونه ای واضح از یکدیگر متمایز می نماید. که در این نوشتار به آن خواهیم پرداخت. با بررسی دقیق جوانب و مبانی تفکری هر دو فرقه می توان گفت که تعریف عقل و جایگاه عقل گرایی در هر یک از مکاتب مذکور متفاوت است. به عبارت دیگر، در حالی که عقل گرایی معتزلی بیشتر حول محور پاسخ گویی به سئوالات مطروحه دیگر گروه های کلامی و جدل با ایشان شکل گرفته بود مسئله عقل در نظام تفکر شیعی از اهمیت اساسی و بالذاتی برخوردار است که روایات وارده از معصومین علیهم السلام بیانگر همین معنا است. آنچه در این نوشتار به آن پرداخته خواهد شد مقایسه دو اندیشمند از این دو گروه در مسئله عقل گرایی است.

«مسأله بداء» به عنوان یکی از آموزه های اعتقادی مهم دین اسلام، حاصل تعالیم حضرات معصومین(ع) و هم چنین تحقیق و تدقیق علمای شیعه در جهت انطباق این فرمایشات با مبانی آموزه بداء در قرآن کریم است. بررسی آثار و لوازم اعتقاد به مسأله بداء، مقصود اصلی این پژوهش بوده و این مهم با یک تحلیل عقلانی مبتنی بر متون دینی، صورت پذیرفته است.انتساب بداء به خداوند، به مفهوم آشکار نمودن امری نهفته به واسطه تغییر علم فعلی باری تعالی، در عین ثبوت علم ذاتی حضرت حق می باشد. محتوای این آموزه کاملا مورد تأیید وتأکید قرآن کریم و فرمایشات معصومین(ع) است. علاوه بر تصریح ائمه(ع)، لوازم اعتقادی باور به بداء، به گونه ای است که این آموزه را منحصر در کلام شیعه می نماید؛ البته به رغم ادعای منکران این مسأله، پذیرش بداء هرگز مستلزم تغییر علم ازلی خداوند نیست. اعتقاد به این آموزه، در تفهیم ربوبیت خداوند و هم چنین اثبات قدرت مطلقه الهی و به تبع آن، توحید افعالی، تأثیر فراوانی دارد.باور به آموزه بداء در حوزه تربیتی افراد، دارای آثار ارزشمندی در حوزه افکار و اعمال ایشان می باشد. مقدمه نظری پذیرش تعالیمی مانند دعا، صدقه، … و هم چنین تقریر صحیح سرنوشت، با ایمان به مسأله بداء حاصل می شود. تقویت روحیه مسوولیت پذیری، امیدواری، توکل، و…، از نتایج دیگر این آموزه است.نحوه اعتقاد جوامع اسلامی به مسأله سرنوشت و لوازم آن، دارای تأثیرات مهمی در زندگی اجتماعی آن ها بوده است. تحول و پویایی در ابعاد مختلف جامعه معتقد به بداء مشاهده شده و نشانه های دین مداری حقیقی در آن، افزایش می یابد. چنین جامعه ای مطابق با تعالیم دینی، با اراده خود به دنبال ایجاد سرنوشت مطلوب خویش است. اگر در جامعه ای باور به بداء وجود نداشته باشد، با ترویج مسوولیت گریزی عمومی، مشکلاتی در زمینه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، پدید می آید. هم چنین انحراف در تبیین عوامل تغییر سرنوشت، سبب روی آوردن جامعه به برخی امور خرافی می گردد.