جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر در پی آن است تا به این مسئله پاسخ گوید که چه نسبتی میان معرفت آرمانی و معرفت دینی وجود دارد. برای این منظور مباحث گوناگون و پراکنده ملاصدرا در باب علم، عالم و معلوم در چارچوبی منظم بازسازی شده است. در این بازسازی منظم، علاوه بر این­که جزئیات جدیدی از نظر ملاصدرا مطرح می‌شود، با نگاه جدیدی از ملاصدرا مواجه می‌شویم که نتیجه و حاصل بررسی علم، عالم و معلوم آرمانی از منظر اوست. به نظر می‌رسد او در این مباحث در پی نزدیک کردن معرفت فلسفی به معرفت دینی بوده و درنهایت این دو را دو روی یک سکه به شمار آورده است و با مباحثی که در این­ باره مطرح کرده ما را به استنباط این مطلب رهنمون نموده است که گوهر دین چیزی جز حکمت نیست و مابقی امور صرفاً صدفی جهت حفاظت از این گوهر گرانبها است.

به بررسی مبحث اتحاد عاقل و معقول پرداخته است که در میان مباحث فلسفی جایگاه و اهمیت ممتازی دارد. پیشینه این بخش از فلسفه، بسیار کهن است و طرح این بحث در آثار فیلسوفان از جمله افلاطون و ارسطو دیده می‏شود. نگارنده، نخست پرسشها و موانع و مشکلات این پژوهش را تقسیم‏بندی کرده، سپس به تشریح تاریخچه این بحث از آغاز طرح آن، میان فیلسوفان یونان و نوافلاطونی و نقل آراء و نظریات برجستهترین آنها پرداخته است. به اعتقاد نویسنده نخستین فیلسوف مسلمان که مسئله اتحاد عاقل و معقول را در فلسفه اسلامی مطرح کرده، کندی و ابو نصر فارابی است که به گونهای عمیق‏تر و روشن‏تر به این موضوع می‏پردازد. ابن ‏سینا به رد و انکار این نظریه پرداخته است که مولف ضمن پژوهش و بررسی دیدگاههای او، منابع و مستندات او را در پاورقی ذکر می‏کند. وی در ادامه تعریف و تحلیل واژههای عقل، عاقل و معقول، مفهوم اتحاد، انواع و اقسام اتحاد، ارتباط منطقی و فلسفی این مبحث با علم حصولی و علم حضوری را بیان می‏کند. در پایان، مراتب علم و عقل از منظر حسی و منطقی و فلسفی، دلایل فیلسوفان مسلمان و غیر مسلمان در مورد اتحاد عاقل و معقول، ادله منکران این نظریه و آثار و ثمرات این مبحث فلسفی مورد بحث قرار گرفته است.

از نظر برخی از منتقدان اعتمادگرایی، نظریه‌های معرفت‌شناختی اعتمادگرایانه دچار معضل ارزش هستند. زاگزبسکی اعتقاد دارد برای حل این معضل باید رابطة میان بستر و زمینه و فرایند شکل‌گیری باور با باور را درونی کرد تا دچار معضل ارزش نباشد. این پژوهش درصدد بررسی این مسئله که آیا نظریة معرفت‌شناختی ملاصدرا قابلیت حل معضل ارزش را دارد؟ با آن‌که فلاسفة اسلامی معرفت را مانند معرفت‌شناسان غربی به عنوان باور صادق موجه مورد توجه قرار نداده‌اند ولی خصایصی در نظریة اتحاد عالم و معلوم ملاصدرا وجود دارد که به نظر می‌رسد توانایی حل معضل ارزش را دارد؛ ازجمله اتحاد وجودی دانستن رابطة میان فاعل ‌شناسا با باور، که موجب درونی بودن رابطة میان آن‌ها می‌شود. همچنین ملاصدرا برای تبیین درونی بودن رابطة میان فاعل ‌شناسا با باور، فرایندهای شناخت را از نوع علّی و معلولی و ماده و صورت می‌داند و معتقد است ارزش‌مندی فاعل ‌شناسا بر حصول باور صادق مؤثر است.

این کتاب، جلد نخست از مجموعه آثار «میرزا ابوالحسن طباطبایی» معروف به «حکیم جلوه» است. او از حکمای برجسته قرن سیزدهم هجری قمری و نخستین کسی است که باب گفتگوی انتقادی در اندیشه و آرای «ملاصدرا» را گشود. «حکیم جلوه» به خود جرات داد تا بعضی از این اندیشه ها و آرا را زیر سوال ببرد. جلد اول از آثار این متفکر بزرگ قرن سیزدهم، با شرحی درباره زندگی، اندیشه ها و آثار آو آغاز می شود. سپس «حواشی اسفار»، و به دنبال آن حواشی «شفا» نوشته «حکیم جلوه» می آید. این حواشی سراسر مباحث «اسفار» را در بر می گیرد و اکثر آنها نقل قول از کتاب های دیگر برای روشن شدن متن «اسفار» است. پس از حواشی «اسفار»، حواشی «شفا» قرار دارد. این حواشی نیز برای توضیح متن و روشن شدن عبارات «شفا» نوشته شده است و حتی الامکان تفسیر کلام «ابن سینا» به کلام خود اوست. در ادامه، حواشی«حکیم جلوه» بر «مبدا و معاد» اثر «ملاصدرا» و «اشارات و تنبیهات» نوشته «ابن سینا» می آید

مجلد نهم و دهم که مربوط به بخش فلسفه می‌باشند، دربردارنده کتاب «شرح مبسوط منظومه» بوده که در اصل، تقریر درس‌های منظومه حاج ملا هادی سبزواری توسط استاد می‌باشند. در بین درس‌ها، سؤالاتی از طرف حضار مطرح شده و استاد پاسخ گفته‌اند که این پرسش و پاسخ‌ها در پاورقی کتاب قرار گرفته‌اند و اکثر این سؤالات مفید و راه گشاست. شرح مبسوط منظومه، خصوصیاتی دارد که از آن جمله است: ظهور برخورد فلسفه اسلامی و فلسفه غرب در برخی موضوعات، بعضی تقریرات نوین و ابتکاری و برخی نظریات ابداعی استاد که برای اولین بار در فلسفه اسلامی مطرح می‌شود و نیز شیوه بیان استاد که آسان کننده مسائل معضل و نشان دهنده تسلط ایشان بر فلسفه می‌باشد.

رحیق مختوم، شرح حکمت متعالیه( بخش سوم جلددوم) جلد دوم این بخش به شرح مرحله پنجم و بخشی از مرحله ششم جلد دوم اسفار می‌پردازد. در این مجلد، در آغاز وحدت و کثرت و فصول آن را به تفصیل شرح می‌دهد. در مقدمه به تقسیم سه‌گانه مباحث فلسفی اشاره می‌کند و پس از آن نه فصل این مرحله را تبیین می‌کند. عناوین این فصول عبارتند از: ۱ ـ واحد و کثیر و مفهوم و اقسام آن ۲ ـ هوهویت و اقسام سه‌گانه حمل ۳ ـ استحاله اتحاد دو وجود مستقل ۴ ـ برخی احکام وحدت و کثرت ۵ ـ تقابل و تعریف و اقسام آن ۶ ـ اصناف و احکام تقابل ۷ ـ تقابل واحد و کثیر.

شرح اشارات و تنبیهات نمط سوم- در باب نفس حکمای مشاء تمام ماهیات ممکن موجود را به دو قسم جوهر و عرض و هر یک از آن‌ها را نیز به اقسامی تقسیم کرده‌اند. از این میان، نفس یکی از جوهرهای پنج‌گانه است. (بقیه عبارت‌انداز: ماده یا هیولی؛ صورت جسمیه و نوعیه؛ جسم یعنی شئ مرکب از ماده و صورت؛ و عقل). نفس یعنی جوهری که در ذات خود مرکب از ماده و صورت نیست و ذی‌وضع نمی‌باشد، اما در استکمال خود و انجام افعال به جسم نیازمند است. نفس نباتی، نفس حیوانی و نفس ناطقه نیز از اقسام آن هستند. اولین مسئله درباره حقیقت نفس این است که آیا نفس جسمانی است یا جوهری است مجرد از ماده و عوارض آن؟ اختلاف دیگر درباره نفس این است که آیا یک نفس بر وجود انسان حاکم است یا نفوس متعدد؟ اختلاف‌های دیگر، درباره حدوث یا قدم نفس، کیفیت حدوث نفس و هم‌چنین درباره این موضوع است که هنگام تعلق نفس به بدن آیا نفس به همه‌ چیز عالم است؟ کتاب حاضر نمط سوم از شرح اشارات و تنبیهات اثر ابن سیناست که به موضوع نفس اختصاص یافته است. اصل کتاب، حاصل درس‌هایی است که آیت‌الله سید حسن مصطفوی، سال‌های قبل در دانشگاه امام صادق (ع) تدریس کرده و به وسیله یکی از دانشجویان تحریر شده است.

با وجود آنکه دوره‌ی جدید را عصر شکوفایی اطلاعات و ارتباطات می‌نامند اما انسان عصر جدید با بحران ارتباطی جدی‌تر و عمیق‌تری نسبت به گذشته مواجه شده است. جنگ‌ها، تجاوز‌ها و خشونت‌ها در این عصر در مقیاسهای «انبوه» و «جهانی» رخ می‌دهد. اگر بخواهیم آن را در قالب فلسفه‌ی نظریات ارتباطات مورد بررسی قرار دهیم شاید دو تعبیر «شکست ارتباط» از جان لاک و «خودتنها انگاری» از هوسرل، بینش و ادبیات فلسفی مناسب‌تری برای پرسش این رساله فراهم کنند. این پژوهش در پاسخ به این پرسش است که «ارتباطات در غرب چگونه نظریه‌پردازی شده که جهان مدرن را با بحران «تنهایی» و «شکست ارتباط» مواجه کرده است؟نوآوری این تحقیق در پاسخ به این سوال، توجه به خاستگاه نظریه ارتباط است. خاستگاه نظریه ارتباطات با تحلیل سه دانش‌واژه‌ی «اراده»، «عقل» و «کلمه» در اولین ارتباط انسان تبیین شده است. از نظر اندیشمندان غربی میان اراده و عقل با کلمات شکافی غیرقابل جبران پدید آمده است. ملاصدرا نیزبه خاستگاه ارتباط انسانی اهتمامی جدی دارد و نسبت اراده، عقل و کلام را با نظر به آیه‌ی شریفه‌ی «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون» تبیین می‌کند.در این پژوهش پنج رساله‌ی فلسفی تأثیرگذار در حوزه ارتباطات از چهار حوزه‌ی معرفتی یونانی، انگلیسی، آلمانی و فرانسوی انتخاب شد؛ «گرگیاس افلاطون»، «رتوریک ارسطو»، «جستاری در باب فاهمه‌ی بشریِ جان لاک»، «تأملات دکارتی ادموند هوسرل» و «درباره گراماتولوژی ژاک دریدا». پس از «روش‌شناسی بنیادین»، مبتنی بر روش «‌تحلیل تطبیقی نامتوازن»، به شناسایی و «استنطاق» متون حکمت متعالیه پرداخته شد و از همین منظر به نقد جریان نظریه‌پردازی ارتباطات در غرب پرداخته شد.نتیجه آنکه سه ساختار مفهومی و سه کنش اصلی در ارتباط شناسایی شد: خود – دیگری، گفتار- نوشتار، معنا – نشانه در محور ساختاری و دیالکتیک، لاجیک و رتوریک (شیوه‌ی گفتگویی، شیوه‌ی استدلالی و شیوه‌ی سخنورانه. دلیل اصلی شکست ارتباط در تفکر مدرن، گرفتار شدن ارتباط در قالب این دوگانه‌های - اساسا جدا از همدیگر - است که یا در «تقابل» با همدیگر قرار دارند یا در «تعادل». کنش ارتباطی به هر میزان که به نشانه‌ها نزدیکتر باشد از معنا فاصله بیشتری دارد و دچار وانمایی، ابزارگرایی و خشونت می‌شود و به هر میزان که به معنا نزدیک شود دچار عرفان‌مآبی، بی‌قانونی و انفعال می‌گردد. به هر میزان که انسان به دیگری توجه کند از هویت خود فاصله می‌گیرد و به هر میزان که خود را در نظر داشته باشد به خودخواهی و خودمحوری بیشتری دچار خواهد شد. در میان دیالکتیک، لاجیک و رتوریک نیز همین تقابلها و تعادلها وجود دارد که به تفصیل به آنها پرداخته شده است. در نظریه‌پردازی ارتباطات در غرب، این دوگانه‌ها در وضعیت «متقابل» و «متعادل»، «سکولار» می‌شوند اما حکمت متعالیه نشان می‌دهد که دوگانه‌ها در نسبتی «قوسی» و «متعالی»، «قدسی» می‌شوند. صدرالمتالهین با تبیین قوس صعود و نزول کلام، به جای سه کنش دیالکتیک، لاجیک و رتوریک، یک سیر از کلام ابداعی تا تکوینی و تشریعی را تشریح می‌کند که در آن، جهت‌گیری ارتباط به سمت خود، عین جهت‌گیری به سمت دیگری است و در همان حال به سمت خدا جهت‌گیری دارد و دوگانه‌های ارتباطی به جای «تعادل» و «تقابل» به «تعالی» و «توحید» بازمی‌گردند.

در این مقاله ابتدا رجعت با ادله نقلی اثبات شده و سپس در بحث تناسخ، مهم ترین ادله استحاله آن با تحلیل نقادانه بررسی شده است. این ادله با دقت در مقدمات و لوازم آن ها، به وسیله اشکال هایی ابتکاری مورد نقد قرار گرفته و این نتایج به دست آمده است که اولا: هیچ یک از این ادله با نظریه رجعت تنافی ندارد؛ ثانیا: از پنج دلیل استحاله تمام اقسام تناسخ. دلیل اول (بر اساس نظریه حرکت جوهری یا اتحاد عاقل و معقول) استحاله تمام اقسام تناسخ را اثبات می کند، ولی دلیل دوم تنها تناسخ مطلق را ابطال می نماید و دلیل پنجم (بر اساس نظریه اتحاد عاقل و معقول) تنها قادر به ابطال برخی از اقسام تناسخ است. دو دلیل دیگر باطل است. دلیل اول از دو دلیل استحاله تناسخ نزولی تنها برخی از آرای قائلان به این نوع تناسخ را ابطال می کند. دلیل دوم استحاله تناسخ نزولی و دلیل استحاله تناسخ صعودی، هر دو، باطل اند.