جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شش تن از پیشوایان معصوم (ع) در چهارده حدیث مُسند و مرفوع، درباره خلقت الهی از تعبیر «لا من شیء» بهره برده اند. بر پایه مجموعه قرائن متعدد، صدور این تعبیر از حضرت فاطمه زهرا (س) در خطبه فدکیه و نیز امیرمؤمنان علی (ع) محرَز است. بر این اساس، معنای لفظی و مفهوم منطقی این تعبیر مورد توجه محدّثان، متکلّمان و فیلسوفان مسلمان قرار گرفته است و از آن در بیان کیفیت خلقت الهی بهره برده اند. بنا بر تحلیل سخنان عالمان مسلمان، تعبیر «لا من شیء»، خلقت ابداعی و بدون ماده و صورت پیشین را بر پایه قدرت، مشیّت و حکمت خداوند تصویر می کند و نشان دهندة والایی آفریدگار و ناهمانندی او با آفریدگان است. گزاره حاصل از تعبیر "لا من شیء"، موجبه محصله ای است که متعلق محمول آن در قوه قضیه سالبه است. «آفرینش نه از چیزی» به معنای هستی دادن به نیستی است که تنها خداوند بر این گونه آفرینش تواناست. این آموزه، انحصار پندارین در دو فرض «قدیم بودن ماده» و «خلقت از عدم» را می شکند و پاسخگوی شبهات وارد بر اندیشه خلقت الهی خواهد بود. وجه نوآوری این مقاله، بررسی مفهومی و منطقی این تعبیر و نقض بسیاری از شبهات مطرح در خصوص کیفیت خلقت الهی است.

سؤال: ماتقول.. 1- فی الموجودات ان کانت من العدم، فکیف یکون وجود من عدم؟ 2- و عن ای شیء صدرت الموجودات بعد ان لم تکن؟ 3- و هل صدورها عن محض المشیئة الازلیة؟ 4- و ما الدلیل القاطع العقلی علی حدوث العالم؟ جواب: الموجودات وجدت عن عدم کلام مجمل...

مسئله شر همواره ذهن معتقدان به خدای شخص‌وار را به خود درگیر کرده و تاکنون تئودیسه‌های متعددی برای توجیه وجود شر در عالم مطرح شده است؛ اما نویسنده معتقد است تئودیسه‌های موجود در رسیدن به هدف خویش ناکام‌اند؛ از این‌رو می‌کوشد بر اساس خداباوری پویشی، تئودیسه‌ای جدید مطرح کند. او ابتدا به سراغ داستان آفرینش و آموزه خلق از عدم می‌رود؛ آموزه‌ای از که از نظر او، باعث پیدایش این دیدگاه است که خدا بر همه چیز تسلط کامل دارد و منشأ شرور نیز خود خدا است. اما او نشان می‌دهد اعتقاد به خلق از عدم در نزاع‌های الاهیاتی صدر مسیحیت ریشه دارد و پیش از آن، بسیاری از الاهی‌دانان به نظریه‌ای دیگر باور داشتند: خلق از آشوب. در گام بعد، نویسنده تئودیسه‌های مبتنی بر خداباوری سنتی را مرور می‌کند و با یادآوری کاستی‌های آنها نشان می‌دهد خداباوریِ سنتی مشکلی حل‌ناشدنی با شرور دارد که ناشی از پذیرشِ آموزه خلق از عدم است. او در نیمه پایانی مقاله، دیدگاه پویشی درباره قدرت الاهی و خلقت جهان را تبیین و استلزامات این نظریه را بیان می‌کند.

یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح شده در اندیشه اسلامی نحوه‌ی آفرینش جهان است. برخی از مستشرقان بر آنند که مسلمانانِ سده‌های نخست در این مسئله بینش روشنی نداشتند و آنان نظریه‌ی خلق از عدم را از طریق ترجمه‌ از منابع خارج از جهان اسلام اخذ نموده‌اند؛ زیرا در قرآن داوری روشنی در این باره نشده است. به رغم این مدعا نظریه‌ی آفرینش از عدم اولین بار در خود قرآن با به کار گیری واژه‌هایی چون، خلق، ابداع و فطر مطرح شده است؛ واژه‌هایی که نزدیک‌ترین معانی آن‌ها نفی ماده پیشین و بی‌سابقه بودن آفرینش الهی است. این دیدگاه مورد توجه و تأکید معصومان علیهم السلام هم واقع شده است. ایشان با تفکیک میان خلق من لا شیء و خلق لا من شیء، وجود ماده قبلی و نیز خلق از لا شیء را نفی نموده و بر آفرینش لا من شیء تأکید کرده‌اند و بدین سان شبهه‌ی ارتفاع نقیضین را هم از بین برده‌اند؛ چون نقیض من شیء من لا شیء نیست بلکه لا من شیء است.در کنار مکتب اهل بیت(ع) پاره‌ای دیگر از مکاتب کلامی نیز به این مسأله توجه کرده‌اند. اکثر اشعری‌ها قائل به حدوث زمانی عالم بودند و برخی از معتزلیان که از یک طرف با اندیشه دینی خلق از عدم مواجه بودند و از طرف دیگر با اندیشه فلسفی یونانیِ قدم عالم، برای جمع میان آن دو قائل به شیئیت برای عدم شدند. این نظریه اندیشه اصل نخستین فلاسفه پیش سقراطی را به یاد می‌آورد؛ گرچه معتزله بر خلاف فیلسوفانی چون آناکسیماندروس، اعتقاد به قدم عالم نداشتند و آن را حادث و مخلوق می‌دانستند. بنابراین، هرچند تأثیر منابع برون دینی در تلقیِ پاره‌ای از متکلمان معتزلی را نمی‌توان انکار کرد، نادیده گرفتن نصوص قرآنی و روایات نبوی و علوی اشتباهی بزرگ است.

نخست باید دانست جهان از عدم خلق نشده است بلکه از شیء مادی قبلی آفریده نشده . لذا منظور از خلق از عدم به معناى آفرینش ابتدایى و بی وابسته به هر ماده پیشین است به عبارت دیگر آفرینش جهان صرفا مستند به اراده حق تعالى است و نیازمند ماده پیشینى نیست که خداوند جهان را از آن پدید آورد بر خلاف خلاقیت و آفرینش دست ساخت بشرى است که حاصل کشف و تغییر صورتها و ترکیب مواد نخستین براى پدید آوردن محصولى نوین است. امام صادق(ع) درباره آفرینش جهان می فرماید: «خداوند از چیزی جهان را نیافریده است نه این که (از هیچ چیز و عدم جهان را آفریده باشد)».

چکیده آفرینش از مفاهیم اساسی در جهان بینی اسلامی است که نقشی برجسته در همه ابعاد اندیشه دینی ایفا می کند. به ویژه آن که آدمی به تفکر و تدبر در آفریده شدگان و خالقیت خداوند دعوت شده است. به همین جهت حکیمان، متکلمان و عرفا در این معرکۀ اجتناب ناپذیر به موضع گیری پرداخته و جهان شناسی خاصی به اقتضای زاویۀ دید خود ترسیم کرده اند و شانی و روزنه ای از جهان هستی را به روی آدمی گشوده اند. در این میان متکلمان اشعری بمنظور تعظیم وتجلیل قدر و منزلت خداوند با وسعت بخشیدن به قلمرو قدرت و ارادۀ الهی، نظریۀ خلق از عدم را برگزیده اند. نظریه ای که مدعی استخراج آن از متن دین هستند. این دیدگاه مبتنی بر اصول و مبانی و پیش فرضها و لوازم خاصی است و از برخی پرسشات و مشکلات عقلی رنج می برد. در این مقاله سعی شده است با تکیه بر متون مبانی این نظریه بررسی و مشکلات و لوازم عقلی آن نشان داده شود و سپس در ترازوی نقد قرار گیرد. ترکیب نظریۀ اشاعره با وجود شناسی ملاصدرا پیشنهادی است که می تواند به تصویری قابل دفاع از خالقیت الهی تبدیل گردد