جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هرچند فیض کاشانی از لحاظ قدرت شعری و مفاهیم بلند در اشعار، در رده شاعران بزرگ قرار می گیرد اما در کتابها و تحقیقات مختلف تنها به تحلیل کتابها و آثار دیگر فیض و عقاید او در این کتابها پرداخته شده و به ندرت به بررسی دیوان او پراخته شده و کمتر از عرفان و آرای عرفانی او سخن به میان آمده است. در این رساله سعی شده آرا و آموزه‌های عرفانی او در اشعارش در حد بضاعت نگارنده مورد بررسی قرار گیرد و با دیوان فیاض لاهیجی اندک تطبیقی داده شود. فیض کاشانی و فیاض لاهیجی، این دو داماد ملاصدرا، در اشعار خود با گرایش عمیق به مبانی اعتقادی مذهب تشیع به صورت آگاهانه یا گاهی ناخودآگاه بسیاری از مسائل عرفانی را مطرح کرده اند. در این پژوهش که به شیوه‌ی قیاسی-استقرایی است نگارنده، اطلاعات خود را جمع آوری کرده و با بهره گیری از فنون تحلیل محتوا از نوع کیفی نتایج خود را ارائه داده است، پس از استخراج مولفه‌های عرفانی چون وحدت وجود، عشق و تقابل آن با عقل، فنا و بقا، ولایت، اخلاص و بررسی مقامات و احوال در دیوان ایشان و همچنین طبقه بندی آنها در دسته‌های مشخص نوع و شکل عرفان فیض و فیاض تبیین شده است. اهمیت موضوع این رساله در آن است که نشان می‌دهد فقیه و مفسری بزرگ همچون فیض کاشانی و همچنین دانشمندی چون فیاض لاهیجی به اندیشه‌های عرفانی اهتمام داشته اند و با ظرافت خاص مهم‌ترین مسائل عارفانه را با ریز بینی و احاطه بر جنبه‌های معنایی گوناگون آن مطرح کرده‌اند. البته این موضوع در اشعار فیاض نمود کمرنگ تری دارد. در این بررسی، فیاض را بیشتر شاعری تغزلی و عشق محور یافتیم که مفاهیم عمیق عرفانی در اشعار او به مراتب از اشعار فیض، ظهور و ژرفای بیان کمتری دارد. نخستین بابی که برای رسیدن به موضوع اصلی رساله گشوده شده، آشنایی مختصری است با نام و نسب و زندگی و آثار ایشان. فصل‌های بعد به بررسی مولفه‌های عرفانی پر کاربردی چون فنا و بقا، تقابل عقل و عشق، اخلاص، ولایت، و مقامات و احوال در دیوان این دو شاعر بزرگ پرداخته شده و از این مسیر افکار و شخصیت عرفانی ایشان تا حدی شناسانده شده است.

علم کلام دانشی است که به استنباط،تنظیم و تبیین معارف و مفاهیم دینی پرداخته و براساس شیوه های مختلف استدلال اعم از برهان،جدل،خطابه و...گزاره های اعتقادی را اثبات و توجیه می کند و به اعتراض و شبهات مخافان دین پاسخ می دهد. (خسرو پناه،16،1383)برای این منظور در قرون اولیه بیشتر از دلایل نقلی و عقلی مبتنی بر مشهورات استفاده می شد اما از اواخر قرن دوم با ورود فلسفه به جهان اسلام،کلام به عنوان علمی که هم متکفل استباط معارف و هم موظف به دفاع این معارف شناخته شد که منظور از این معارف معرف اعتقادی و دینی است.(برنجکار،1394،21)ما در این پایان نامه در صدد بر آمدیم تا تاثیر فلسفه را در تفکر دو متکلم؛ آن هم در حیطه نظریه پردازی در آفرینش و سلسله مراتب عالم مورد بررسی قرار دهیم. علامه حلی در تبیین و تحلیل و جایگاه فلسفه در آفرینش و سلسله مراتب عالم بسیاری از اصول و مسائل فلسفی را می پذیرد، اما در عین حال با اصول مهمی چون قاعده الواحد و نظریه فیض مخالفت می کند و به علم حضوری نمی پردازد و معتقد است، که علم خدا به اشیاء، حصولی است.(علامه حلی،250،1390) و نتیجه چنین نگرشی در مسایل مربوط به شناخت باری تعالی و اوصاف و افعال او آشکار می شود؛ به این معنا که فاعلیت خدا، فاعلیت بالقصد و بالاختیار، آنهم به معنای صحت فعل و ترک می شود و ظهور فعل خدا با همین مبنا تبیین می شود؛(علامه حلی،82،1365)و چون قاعده بنیادی الواحد را که مبین چگونگی ظهور فعل تکوینی نزد فیلسوفان است، مردود می داند در نتیجه سلسله مراتب علی و معلولی عالم عقول و نفوس و طبیعت را نمی پذیرد(علامه حلی،177و1365،176) و قائل می شود که بین خدا و عالم طبیعت هیچ واسطه ای نیست و در اثبات صانع عالم،عالم را فقط منحصر در عالم طبیعت می داند(علامه حلی،9،1386). از منظر علامه حلی بکارگیری اصول و مبانی فلسفه در افعال تکوینی خدا مستلزم موجب بودن خدا می شود و این با عقاید دینی اسلام ناسازگار است و لذا برای آنکه کثرات در عرض هم را به خدا نسبت دهد،تقسیم فاعل به بالقصد و موجب را مطرح کرده و از فاعلیت مبتنی بر قصد و اراده دفاع می کند؛ آن هم به دلیل آنکه این نوع ایجاد را مسبوق به عدم می داند.(علامه حلی،115،1365). علامه حلی با قائل شدن به اصول فوق خدا را قادر مختار می داند؛ نه فاعل موجب در نتیجه کثرات را با کثرتشان به خدا نسبت می دهد) علامه حلی،281،1365). فیاض لاهیجی از همان مقدمه گوهر مراد اندیشه نوافلاطونی در آراء او به وضوح آشکار است،به طور مرتب از فیض و فیاض بودن خداوند سخن می گوید و عالم را در مراتب عقل کلی،نفس کلی و طبیعت می بیند (لاهیجی،18،1383)و در ادامه، فیض وجود از جانب خداوند را فعل ابداعی دانسته که این فیض نسبت به همه یکسان است نه آنکه برای بعضی بیشتر و برای بعضی کمتر باشد.(همان 18)و از نظریه فیض و قاعده الواحد دفاع کرده و قاعده الواحد را اینگونه تبیین می کند که هر گاه فاعل واحد بوده باشد، من جمیع الجهات و الحیثیات از وی صادر نشود، در مرتبه واحد مگر معلول واحد و سایر معلولات از وی با واسطه صادر شوند.(همان،22)در نتیجه بین عالم طبیعت با خداوند، برخلاف علامه، قایل به واسطه می شود و فاعلیت را در مرتبه نخست، متوجه به عقل نخست می کند و سلسه مراتب آن را یاد می کند؛به علاوه علم را به حضوری و حصولی تقسیم می کند که سبب علم حضوری را دو چیز می داند؛ یکی قائم بودن عین معلوم به عین عالم و دیگر، حاضر بودن ذات معلوم نزد عالم به سببی از اسباب.(همان،148)علم خدارا علم حضوری دانسته و با توجه به این مسایل فاعلیت خدا را بالعنایه می داند.

بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، دانشی‌ است که با آن راه‌های زیبایی سخن آشکار می‌شود و علم آرایش کلام است که زبان معمولی را به شعر تبدیل می‌کند. فیاض لاهیجی (ف 1071ه.ق)، از جمله شاعران سبک هندی است که در بیان افکار و اندیشه‌ها، با زبانی شاعرانه از دانش بدیع که پایه‌های اصلی آن مبتنی بر صناعات لفظی و معنوی می‌باشد، استفاده فراوانی برده ‌است. در این پژوهش که به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام می‌شود، دیوان اشعار فیاض لاهیجی از دیدگاه نقد زیبایی‌شناسی، مخصوصاً دانش بدیع، مورد بررسی و واکاوی قرار ‌گرفته و عوامل زیبایی‌آفرین بدیعی شعر او، هم از لحاظ نوع و هم از لحاظ میزان کاربرد، بررسی و تجزیه و تحلیل می‌شود. فیاض لاهیجی به منظور بیان افکار و تجربه‌های عرفانی خویش، از صنایع معنوی مخصوصاً تلمیح و مراعات‌النظیر، نسبت به سایر شگردهای بلاغی بیشتر بهره برده‌ است.

گرچه شهرت فیاض لاهیجی به آثار کلامی و فلسفی اوست، آشکارا شاعری خوش قریحه و نازک‌خیال نیز هست. کثرت مثال‌زدنی اشعار، تنوع استفاده از قالبهای شعر، تسلّط به وزن‌های عروضی و بهره‌گیری صحیح از آرایه‌های ادبی فیاض لاهیجی را قادر ساخته تا به بیان اندیشه‌های خود در قالب ادبیات منظوم بپردازد. بی‌تردید بررسی هر یک از جنبه‌های زبانی، ادبی و فکری آثار فیاض لاهیجی، راهگشای شناخت سطح ادبی و غنای هنری اشعار گرد آمده در دیوان او خواهد بود؛ امّا بررسی فیاض به مثابهِ شاعری اندیشه‌ورز نیازمند تحقیقی شامل بر همه‌ی این مباحث است. هدف نهایی از این پژوهش بررسی و تحلیل اشعار فیاض و نشان دادن رویکرد اندیشه های کلامی، فلسفی و عرفانی ایشان است . برای رسیدن به این هدف ، پس از طرح مبانی نظری ، ابتدا اشعار فیاض را در سطح زبانی بررسی کرده‌ایم تا میزان تسلّط او به سطوح موسیقیایی، لغوی و نحوی شعر فارسی را بسنجیم. سپس ذیل تحلیل ادبی اشعار او روشهای تولید محتوای او ـ اعم از شگردهای درون‌مایه ‌سازی، بینامتنیت و تاثیرات اجتماعی ـ و کلیات ساختاری اشعارش مورد بررسی قرار گرفته است. در سوّمین مرحله به سراغ تحلیل فکری محتوای اشعار او رفته‌ایم و عیار محتوای کلامی، فلسفی، عرفانی، اجتماعی و سیاسی او را سنجیده‌ایم. در نهایت نیز با بررسی نتایج به دست آمده نشان داده‌ایم که این سه وجه از اشعار فیاض تا چه حد به انسجام رسیده و در یکدیگر اثر گذاشته‌اند. غزل های فیاض لاهیجی علاوه بر خصوصیات عرفانی باعث شده است تا فیلسوف عقلی گرایی مانند ایشان در کسوت غزل سرا به عارفی شهودگرا تبدیل گردد. از ویژگی های بارز فیاض با دیگر شاعران مکتب هندی، پیوستگی ساختاری اشعار اوست.

موضوع علم بیان، بررسی زیبایی شناسی متون ادبی از زاویه« تصویرگری به وسیلة کلمات » است. تشبیه که یکی از مهمترین شاخههای علم بیان است؛ « ادعای همانندی بین دو چیز » بوده و شامل چهار رکن اصلی « مشبه »، « مشبه به »، « وجه شبه » و « ادات تشبیه » میباشد. فرهنگ تشبیه نیز یک فرهنگ کاربردی است که به کمک آن میتوان تشبیه‌های موجود در منبع اصلی را مشاهده نموده و به وسیلة فهرست الفبایی، به آسانی به مشبه و مشبه‌به مورد نظر دسترسی یافت.در این پژوهش منبع اصلی، غزلیات دیوان فیاض لاهیجی به کوشش امیر بانو کریمی است که شامل 698 غزل است. اکثر تشبیهات آن از نوع« حسی به حسی » است و تعداد تشبیهات« مؤکد » بیشتر از« مرسل » و از لحاظ شکل ظاهری، « تشبیه مضمر » بیشترین آمار را به خود اختصاص داده است.پژوهش حاضر بر آن است تا با تعمق در این غزلیات به بررسی تشبیه، انواع و بسامد آن بپردازد.

بررسی ساختاری به بررسی قالب بیرونی اثر ادبی می‌پردازد، در بررسی قالب بیرونی متن متغیرهایی مانند قالب ادبی، ساختار آوایی، بلاغت متن شامل بیان، بدیع لفظی و معنوی، ساختار نحوی، ویژگی‌های سبکی و سایر اجزای متن مورد توجه قرار می گیرد. در تحلیل محتوا نیز مضامین شعری بررسی می‌شود.عبدالرزاق لاهیجی معروف به فیاض لاهیجی از دانشمندان قرن یازدهم هجری است. او فیلسوف و حکیمی بزرگ در میان اهل فلسفه و کلام است اما چهره‌ی ادبی او مورد توجه کمتری قرار گرفته است. در این پژوهش سعی شده چهره‌ی ادبی این حکیم بزرگ معرفی شود.دیوان اشعار عبدالرزاق شامل: قصیده، غزل، رباعی، مثنوی، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند است. عبدالرزاق شاعری غزل سراست و بیش‌تر اشعارش را در این قالب سروده است؛‌‌‌‌‌ به همین دلیل در این پژوهش به غزلیات او پرداخته شد. به دلیل حجم بالای غزلیات و گستردگی کار، 300 غزل اول دیوان او انتخاب شد و صنایع بدیعی، صور خیال، سبک و ویژگی‌های زبانی آن مورد بررسی قرار گرفت و نقش این عناصر در انتقال مفاهیم مورد نظر شاعر در قسمت‌های برگزیده‌ی دیوان بررسی شده است؛ همچنین به محتوا و مضامین شعری نیز پرداخته شد تا دیدی کلی از ساختار غزل‌های او ارائه شود. عبدالرزاق بیش‌تر از اصطلاحات و رموز عرفانی در کنار استعاره و تشبیه برای انتقال مفاهیم مورد نظر خود استفاده کرده است.

پژوهش حاضر، به نقد و بررسی ماهیت نفس و روح از دیدگاه دو متکلم شیعه؛ شیخ مفید و فیاض لاهیجی، می-پردازد. نفس و روح، هر کدام از لحاظ لغوی معانی متعددی دارند، اما در اصطلاح و کاربرد آنها، بعنوان حقیقت انسان، هر دو متکلم، در آثارشان، بصورت مترادف بکار برده‌اند. هر دو به جوهر بودن نفس و حدوثش، قائلند و منکر تقدم نفس بر بدن هستند. شیخ مفید، در مواجهه با روایات تقدم نفس بر بدن، با اتخاذ موضعی عقل گرایانه، از یک متکلم سنتی فاصله گرفته و با استبعاد عقلی، ابتدا در صحت روایات تردید می‌کند و سپس همه آنها را مجاز و استعاره می‌داند. اما لاهیجی، به دلیل پایبندی به قواعد فلسفه مشاء، تقدم ارواح بر ابدان را، ناسازگار با آن قواعد دانسته و همه را تأویل می‌کند. در بحث ماهیت نفس، که مسأله اصلی این تحقیق است، شیخ مفید، حقیقت انسان، یعنی نفس و روح انسانی را، بدون حجم، مکان، ترکیب، حرکت، سکون، اجتماع و افتراق می‌داند و معتقد است علم، قدرت، حیات، اراده، کراهت، حب و بغض بر نفس، قابل حمل است. لاهیجی پس از اثبات وجود نفس، حقیقت نفس را جوهری مجرد در ذات می‌داند که از جهت تدبر و تصرف، به بدن تعلق دارد. هر دو متکلم برای ادعای خود (تجرد نفس) دلایل عقلی و نقلی اقامه کرده‌اند. از آثار مجرد دانستن نفس، بقای آن است؛ که لاهیجی با دلایل نقلی و عقلی معتقد به آن، و معاد جسمانی و روحانی است؛ اما شیخ مفید، به دلیل ضدیت با الفاظ قرآن، با فناناپذیری نفس ناطقه، مخالف است. روش گردآوری این رساله،کتابخانه‌ای است و روش پژوهش به صورت تحلیلی ـ توصیفی است.

در پژوهش حاضر، قاعده‌ی «الواحد لا یصدر عنه الاّ الواحد» با روشی تطبیقی-تحلیلی بین دو فیلسوف گران‌قدر جهان اسلام، شیخ الرئیس ابوعلی‌سینا و صدرالمتألهین ملاصدرا، مورد بررسی قرارگرفته است. در آغاز، سعی شده تبیینی صحیح از معنای قاعده و ساختار آن و بداهت مفهوم وحدت و کثرت، منشأ ظهور قاعده و معتقدین و منکرین آن و دلایل اثبات قاعده و فروع قاعده ارائه شده، این نکته روشن گردد که جایگاه بحث از آن در فلسفه‌ی اولی و ذیل مباحث مربوط به مفارقات و علت و معلول است. توضیح این‌که قاعده‌ی الواحد یکی از قواعد کلی و ثمربخش فلسفه‌ی اسلامی است که نقشی اساسی در تفسیر مسأله‌ی پیدایش منظم موجودات از هم‌دیگر، به‌ویژه پیدایش نخستین معلول بر عهده دارد. فیلسوفان اسلامی با تحلیل و اثبات این قاعده، آفرینش نخستین معلول به‌واسطه‌ی واجب تعالی را اصلی‌ترین مصداق این قاعده معرفی می‌کنند و معتقدند که بر اساس این قاعده، از واجب الوجود بسیط، تنها یک معلول به نحو بی‌واسطه صادر می‌شود. موضوع دیگری که در این مقاله از آن بحث می­شود این است که این عالمِ (ماسوی الله) به ظاهر متکثر چگونه از ذات باری‌تعالی، که واحد من جمیع‌الجهات است، صادر یا ناشی شده است؟!