جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفسران اهل سنت در تفاسیر خود گونه‌های مختلفی از روایات اهل‌بیت (ع) را به شکل‌های گوناگون نقل کرده و عملکرد متفاوتی در نقل و نقد چنین روایاتی داشته‌اند. برخی به شکل گسترده به نقل روایات اهل‌بیت (ع) پرداخته و در تفسیر آیات قرآن از این روایات بهره برده‌اند و عده­ای به نقل اندک این روایات بسنده کرده و در نقد و بررسی آنها دچار خطاهای فراوان شده‌اند. این پژوهش درصدد است تا میزان اقبال و نحوه تعامل ثعلبی، یکی از مفسران بزرگ اهل سنت در قرن پنجم هجری، در مواجهه با روایات اهل‌بیت (ع) را بررسی کند. در این پژوهش که به شکل توصیفی‌ـ‌تحلیلی انجام شده است، این دسته از روایات از تفسیر «الکشف و البیان» استخراج شده و تعداد و گونه‌های روایات هریک از معصومان (ع) به شکل مجزا مورد مطالعه قرار گرفته است. نتیجه به‌دست آمده از این قرار است که ثعلبی با وجود نقل احادیث فراوان از اهل‌بیت (ع)، در نقل موضوعات مهمی مانند بیان مصادیق، فضائل اشخاص، جزئیات قصص و فضائل آیات و سور از روایات ضعیف بهره برده و در مواردی، اینگونه روایات را به اهل‌بیت (ع) نسبت داده است.

آیه 34 سوره نساء، یکی از بحث‌برانگیزترین آیات قرآن است که فقها و حقوق‌دانان برای تشریع بعضی از احکام مربوط به زنان و تدوین برخی از قوانین مدنی، به آن استناد می‌کنند. از این‌رو، تفسیر و تبیین این آیه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در همین راستا، پژوهش حاضر به مطالعه این آیه در تفاسیر و کتاب‌های فقهی و تاریخی پرداخته، سیر تحول معنای قوّامیت نزد متقدمان، متأخران و معاصران به دست آمده است. در تفاسیر متقدم و متأخر به معانی تسلط، ریاست و قیمومیت اشاره شده، اما برداشت‌های معاصر بیشتر حول محور مدیریت و مسئولیت می‌چرخد. همچنین در این زمانه، واژه «فضل» مندرج در آیه، به فزونی قدرت بدنی و ثروت تفسیر شده و تنبیه زنان به دو مورد از عادات عرب جاهلی پیوند داده شده است. نتیجه جنبی این پژوهش آن است که شرایط فرهنگی و اجتماعی مفسران در شکل‌گیری نگاه سنتی آنان به زنان، بسیار اثرگذار است.

شناخت مؤلّف و میزان اعتبار روایات کتاب «فقه الرضا» در اجتهاد شیعی، از دیرباز دیدگاه­های گوناگون و متفاوتی را در دانش­های فقه و حدیث امامیه پدید آورده است. در میان این نظریات، دیدگاه مطرح ­شده توسط آیت‌الله سیدحسن صدر کاظمینی(م. 1354 ق)، از اثرگذاری و اهمیتی ویژه درباره این کتاب برخوردار است. در این نظریه کوشش شده است تا یگانگی «فقه الرضا» و کتاب «التکلیفِ» شلمغانی، با استناد به حضور متفرّدات و روایات منحصر به فردِ محمد بن علی شلمغانی در کتابِ منسوب به حضرت رضا (ع) اثبات شود. همچنین، نظریه­پرداز به اثبات عدم اعتبار استنباط احکام فقهی بر اساس احادیث کتاب، به دلیل ذکر نشدن اَسناد متصل برای روایات این اثر اهتمام ورزیده است. در جستار پیش­رو که با روش تحلیلی‌ـ‌‌توصیفی سامان یافته، از یک سو، شواهد و ادلّه یگانگی کتاب «فقه الرضا» و کتاب «التکلیف» مورد بررسی و نقد قرار گرفته است و از سوی دیگر، تأثیرِ عدم درج اَسناد متصل در اعتبار اجتهاد فقهی با استناد به احادیث کتاب، واکاوی شده است. نتایج این پژوهش از این شمار است: نخست اینکه استناد به روایات اختصاصی شلمغانی، تنها مجموعه­ای بودن اثر را اثبات می­کند و نشان می­دهد که این کتاب، از به هم­ پیوستن اوراقی پراکنده از چند مؤلّف پدید آمده است، نه یکتایی محضِ دو اثر؛ دوم اینکه به دلیل حصول وثوق به صدور روایات از جانب اهل بیت (ع) بر اساس شواهد و قرائن گوناگون و اطمینان به صحّت عمل مطابق با احادیثی از این کتاب که با ضوابط مذهب فقهی امامیه هماهنگ‌ هستند، استنباط احکام بر پایه روایات «فقه الرضا»، مطابق با اسلوب­های پذیرفته­شده در اجتهاد خواهد بود و فقیهان مُجازند با استناد به این کتاب، به استنباط فقهی بپردازند.

ارتباط و تعامل روبه‏رشد جهان اسلام و دنیای غرب به شکل‏گیری نحله‏های گوناگونی انجامیده که هریک به تنهایی منادی تفسیر اصیل و برداشت صحیح از آیات قرآن هستند. یکی از این جریان‏های نوظهور، «فمینیسم اسلامی» است که طی چند دهه اخیر، خواهان اصلاح فهم قرآن کریم با هدف ارائه‏ الگوی جنسیتی برابر و در نتیجه، ارتقای جایگاه زنان در اسلام است. یکی از برجسته‏ترین نواندیشان این جریان، عزیزة الحبری است که این مقاله با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی در صدد استخراج نگرش قرآنی اوست. وی در تفسیر قرآن از اصولی لازم در فهم همچون توحید، اصل تنوع و اصل سازگاری نام می‏برد. الحبری نتیجه‏ مبنا قرار دادن این اصول را رعایت اعتدال و اجتناب از دیدگاه‏های پدرسالارنه می‌داند که زیربنای دستیابی به نظام روابط عادلانه است. به نظر او، هر برداشتی خلاف این اصول همچون پنداشت‏های پدرسالارانه از آیات الهی، مردود بوده و باید کنار گذاشته شود. همچنین دو مؤلفه‏ روشی مهم وی که در روند نظرات تفسیری هویداست، «اصلاح تدریجی» و «بسترمندسازی فهم آیات» است. یکی از مهم‌ترین نظرات الحبری پرداختن به «ضرب زنان» در آیات قرآنی است که از رهگذر مؤیدات قرآنی و روایی، منظور از نشوز را زنا دانسته و سپس تفسیر متفاوتی از آن در راستای سنت اصلاح تدریجی قرآن ارائه داده و قائل به لزوم محو کلی این سنت ناصحیح در دوره‏ معاصر شده است.

در قرآن مجید از شخصیت‌های مختلفی سخن به میان آمده که یکی از آنها، حضرت مریم(س) است. هدف از این نوشتار، بررسی و تجزیه و تحلیل زبان‌شناختی زاویه دید در داستان مریم(س) بر اساس مدل پیشنهادی پاول سیمپسون است؛ زبان‌شناسی که در سبک‌شناسی، مؤلفه‌های دقیقی برای بررسی داستان ذکر کرده است. نتائج نشان از آن دارد که راوی در 29 مورد، از نوع سوم شخص بازتاب‌گر است و افکار، عقائد و احساسات و افعال شخصیت‌های داستان را شرح می‌دهد و در چهار مورد، راوی اول شخص و دخیل در داستان می‌باشد و به یاری شخصیت‌های داستان می‌آید. براساس محور دوم تقسیم‌بندی سیمپسون، وجهیت غالب در متن، مثبت است که نشان از دیدگاه قاطع و مطمئن راوی در مورد واقعیت توحید و اخلاص و نتایج و دستاوردهای ناب آن دارد. ابزارهای زبان‌شناختی به کار رفته در این وجه عبارتند از: فعل‌ها و واژه‌های مبنی بر وجهیت مثبت مثل فعل‌های دعایی، امری، ادات تأکید، جملات بیان‌کننده عقیده و جملات تعمیم‌دهنده. تفکر غالب در زبان متن روایی، بریدن حضرت مریم (س) از دنیا و پیوستن به ملکوت الهی و زندگی در محیط‌هایی مثل محراب و سرزمینی دور است که نشان از وابستگی شدید به خداوند، دل‌بریدن از غیر او و نیز معجزاتی که در اثر این ارتباط خالصانه اتفاق می‌افتد، دارد؛ هرچند در مواردی، وجهیت منفی از جانب برخی از شخصیت‌ها مانند قوم یهود، در زبان متن روایی قابل مشاهده است.

یکی از نکات اختلافی در مورد موضوع خلافت در آیه 30 از سوره بقره، شناسایی موجودی است که آدم علیه‌السلام (و انسان) جانشین‌اش می‌شود. در معرفی این موجود به «خدا، جن، فرشتگان، نسناس، انسان‌های پیشین، یا حتی تمامی موجودات»، اشاره شده است. اما دیدگاهی انتقادی در قالب مقاله‌ای به قلم کمال سلیمانی، با تکیه بر تفاوتی که ادعا می‌کند در قرآن بین «انسان» و «بشر» وجود دارد، «آدم (و انسان)» را جایگزین «بشرِ بی‌زبان» دانسته و برای اثبات آن، دلائلی قرآنی، تفسیری و حدیثی اقامه می‌کند. در مقاله پیش‌رو با هدف بررسی اتقان این دیدگاه، مستندات و مقدمات استدلال آن بررسی و نقد شد و این نتیجه به دست آمد که ـ فارغ از اینکه آدم (ع)، خلیفة خدا باشد یا نباشد ـ نمی‌توان با تکیه بر مستندات مطرح در این دیدگاه، جایگزینی آدم (و انسانِ) دارای زبان و بیان، به‌جای بشرِ تکامل‌نیافته را اثبات کرد.

برای دستیابی به دیدگاه قرآن درباره معنویت، ناچار بایست تعریفی جامع از آن داشته باشیم؛ بویژه اگر بخواهیم این معنویت را با سایر دیدگاه‌ها بویژه با معنویت‌های نوپدید مقایسه کنیم. اگر چنین تعریفی را «فرایند جستجوی نسبتاً پایدار امر قدسی در زندگی» فرض کنیم، می‌توانیم دیدگاه قرآن را درباره خصوصیات این مفهوم بیابیم. در چنین دیدگاهی، ویژگی‌ها و مؤلفه‌های معنویت، ملازمات، بسترها و شرایط تکوین و رشد معنویت، فرایندها و عملکردهای معنوی، موانع معنویت و بالاخره پیامدهای معنویت از نگاه قرآن بیان می‌شود. مجموعه این اطلاعات را می‌توان توسعاً، نظریه قرآن درباره معنویت نامید. در این مقاله، برای رسیدن به این مجموعه اطلاعات از روش نظریه‌پردازی داده‌محور - نظریه زمینه‌ای در مطالعات اجتماعی - و تحلیل کیفی متن استفاده شده است. تمام آیات قرآن برای کدگذاری مرور شده‌اند و با کشف مقوله‌های فرعی و نسبت آن‌ها با مقوله اصلیِ معنویت، این مدل به تدریج شکل گرفته و اصلاح شده است. اگر چه اجزای این مدل به‌طور مجزا نوپدید نیستند ولی خود مدل، روش تحصیل و هدف مترتب بر آن، قابل توجه و بدیع است.

حدیث «متواتر» یکی از انواع معتبر حدیث است که از اهمیت به‌سزایی برخوردار است و به دو قسم لفظی و معنوی تقسیم می­شود. درباره وجود متواتر معنوی هیچ تردیدی وجود ندارد و چنین حدیثی، فراوان یافت می­شود؛ اما وجود متواتر لفظی و مصادیق آن، همواره محل سؤال بوده است. در جوامع حدیثی، نمونه­هایی ـ بی‌آنکه صحت‌اش بررسی شود ـ به عنوان متواتر لفظی شناخته شده­اند. در این مقاله به روش توصیفی­ـ تحلیلی و متکی بر تحقیق کتابخانه‌ای، به این پرسش‌ها پاسخ داده می­شود که آیا در میراث حدیثی، حدیث متواتر وجود دارد؟ در صورت وجود چنین حدیثی، مصادیق و گستره آن کدامند؟ نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در میراث حدیثی، متواتر لفظی وجود دارد؛ هرچند موارد آن اندک و بعضاً شامل بخشی از حدیث یا با ملاحظه الفاظ مترادف است.

طبق آیات قرآن کریم، بهشت سرای سرسبز و خرّمی است که درختان مختلفی را در خود جای داده است. یکی از این درختان، «طلح» است. توصیف این درخت در قرآن کریم با واژه «منضود» از یک‌سو و هم‌نشینی آن با درخت «سدر» از سوی دیگر، سبب شده که مترجمان و مفسران در معنای واژه «طلح»، اختلاف نظر داشته باشند. برخی آن را درخت سنط یا اقاقیا، برخی دیگر شکوفه خرما و دیدگاه غالب آن را درخت موز دانسته ­است. این نوشتار با بهره­گیری از روش توصیفی‌ـ‌­­­تحلیلی، به بررسی لغوی، تفسیری و گیاه­شناسی واژه «طلح» پرداخته و مطابقت این واژه را با درخت اقاقیا و موز مورد ارزیابی قرار داده است. بررسی­های واژه­شناسی و تفسیری و همچنین نیازمند­ی­های محیطی این دو درخت نشان می­دهد که سنط یا اقاقیا، بیشترین مطابقت را با واژه «طلح» دارد.

دن گیبسون با استناد به مباحث باستان‌‌شناختی، تاریخی و ادبیات پیشا اسلامی و مقایسه آن با ادبیات پسا اسلامی سعی دارد نشان دهد که قبله مسلمانان، پترا ـ مکانی در شمال غرب عربستان ـ بوده است و پس از درگیری‌های ابن زبیر با حکّام دمشق، کعبه در مکه به عنوان قبله اسلام، معرفی می‌شود. دانشمندان اسلامی نیز پس از جنگ و نابودی منابع اولیه، شروع به بازنویسی تاریخ صدر اسلام می‌کنند. تاکنون آرای گیبسون به‌طور خاص مورد ارزیابی پژوهشگران واقع نشده است. نقدهای مشترکی هم که در مورد نظریۀ هاجریسم و خاستگاه اسلام از دیدگاه دیگر خاورشناسان انجام گرفته، در زمینۀ روش تحقیق آنان است، نه محتوای شواهدی که بر مدعای خود مطرح کرده‌اند. از‌این‌رو، بررسی محتوایی شواهد گیبسون مهم تلقی می‌شود. این مقاله به نقد مهم‌ترین استنادات گیبسون در کتاب جغرافیای قرآنی وی می‌پردازد. مرکزیتِ «شهر مقدس»، جغرافیا و روابط تجاری آن، مهم‌ترین دلایلی است که وی برای مدعای خود عرضه کرده است. مقاله حاضر نشان می‌دهد که مدعای وی با داده‌های جغرافیایی، تاریخی و آیات قرآن سازگاری ندارد.