جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهندگان در این نگاشت بر این باورند که نزاع اصالت وجود یا ماهیت نه تنها لفظی نیست بلکه یک چالش متافیزیکی مهم میان اصالت وحدت با اصالت کثرت محسوب می‌شود که هریک از این دو اصل می تواند نتایج کلامی متفاوتی را در پی داشته باشد. پیرامون انتساب اصالت ماهیت به سهروردی در بین محققان معاصر سه دیدگاه مهم را می‌توان از هم تفکیک کرد: نخست، دیدگاهی که انتساب اصالت ماهیت به شیخ اشراق را نفی می‌کند و حتی وی را مبتکر اصالت وجود می‌داند. دوم، نظرگاهی که این انتساب را به صراحت نفی نمی‌کند اما براساس شواهدی از اصالت وجود در سخنان او، چنین می‌انگارد که روح حکمت اشراق اصالت وجودی است. سوم، دیدگاه آیت الله جوادی آملی و برخی محققان دیگر که نظام حکمت سهروردی را مبتنی بر اصالت ماهیت و کثرت و از این رو در مقابل نظام اصالت وجود صدرایی ، که مبتنی بر وحدت وجود است، می‌پندارد. نگارندگان در این پژوهش با روشی تحلیلی انتقادی، بر پایه مطالعه آثار سهروردی و سهروردی ‌پژوهان، می‌کوشند ضمن نقادی دیدگاه های سه گانه، وجوه برتری نظرگاه آیت الله جوادی آملی را تبیین نمایند و ادله خود بر رد دیدگاه‌های دیگر را به منصه ظهور رسانند.

قرآن کریم، کتاب استدلال و برهان است تا آنجا که بیش از سیصد مرتبه دعوت به تعقل نموده و حتی از مخالفان خود طلب برهان کرده است. با این حال برخی معتقدند قرآن، برهانی بر اثبات وجود حق تعالی ـ که اساس توحید و رکن همه ادیان شمرده می‌شود ـ اقامه نفرموده است. لذا این پژوهش در صدد است با تمرکز بر آراء و نظریات حضرت آیت‌لله جوادی آملی، اثبات نماید که می‌توان براهینی بر اثبات وجود حق تعالی از این کتاب آسمانی استفاده نمود و چنین ادعا نمود که هرچند اصل هستی مبدأ در بسیاری از آیات مفروغ عنه و مسلم گرفته شده است، لکن چنین نیست که قرآن هیچ گاه به آن نپرداخته باشد. این پژوهش در همین راستا، دو برهان از براهین عقلی و فلسفی اثبات وجود حق تعالی یعنی برهان «امکان و وجوب» و «امکان فقری» را مورد توجه قرار داده و با استنباط مقدمات آن‌ها از قرآن کریم، اقامه برهان بر وجود خدا در قرآن را به اثبات رسانیده است. لازم به ذکر است، انجام پژوهش‌هایی از این دست می‌تواند جلوه‌ای از تفکیک ناپذیری قرآن و برهان و نمایی از اعجاز علمی این کتاب آسمانی را به سهم خود آشکار نماید.

یکی از برجسته‌ترین تفاسیر شیعه، تفسیر «تسنیم» نوشته آیت الله جوادی آملی و از تفاسیر طراز اوّل قرآن کریم در بین تفاسیر اهل سنت، «تفسیر القرآن الکریم» مشهور به تفسیر المنار تالیف محمد عبده و رشیدرضا می‌باشد. این دو تفسیر از دو خاستگاه فکری و اعتقادی متفاوت برآمده‌اند اما نسبتا از شیوه‌ها و اسلوب‌های مشترکی مانند تفسیر قرآن به قرآن(تفسیر تصدیقی) برخوردارند، به همین دلیل المنار حضور قابل توجهی در تسنیم دارد و شاهد مواجهه‌های مختلف آیت الله جوادی آملی با آراء المنار هستیم، به طوری که با احصایی که در تفسیر تسنیم صورت گرفت حدود 1000 مورد از آرای تفسیری المنار سخن به میان آمده است که نزدیک به 200 مورد آن، نقدهای آیت الله جوادی بر المنار است. از آنجا که عنوان این رساله «تحلیل روشی نقدهای‌ علامه جوادی آملی در تفسیر تسنیم بر آرای تفسیری رشیدرضا در تفسیر المنار» می‌باشد بنابراین در این پژوهش، محور نقدهای مؤلف تسنیم بر صاحب المنار مورد تحلیل قرار گرفته است؛ به این ترتیب که پس از نقل آراء تفسیری المنار، نقد یا نقدهای آیت الله جوادی مطرح سپس این نقدها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و میزان وارد و همچنین منصفانه بودن آن‌ها مشخص شده است؛ در صورت وارد بودن یا وارد نبودن این نقدها، دلایل آن‌ها ذکر شده و مورد تحلیل روشی قرار گرفته است و در نهایت اگر آیت الله جوادی در نقد خود نکته‌ای را متذکر نشده آن نکته ذکر و نقد ایشان تکمیل گردیده است. یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارند که علامه جوادی آملی معمولا با روش‌هایی مانند روش قرآن به قرآن، قرآن به عقل، قرآن به روایت و با استفاده از مقبولات و مسلّمات رشیدرضا، باز تعریف مفاهیم اساسی، منشأشناسی سخن المنار، ارجاع متشابهات به محکمات، استفاده از روش ردّ پیش فرض‌های رشیدرضا و روش ردّ مبانی کلامی ناصحیح وی به نقد سخنان این مفسر مبادرت کرده است. به نظر می‌رسد غالب و روح نقدهای علامه جوادی آملی بر المنار، مستند و مستدلّ بوده و می‌توان با اندکی تصحیح، این نقدها را تکمیل کرد و پذیرفت، چرا که بن‌مایه فکری آیت الله جوادی در تفسیر که متّکی به سرچشمه وحیانی اهل بیت عصمت و طهارت(ع) است بسیار غنی‌تر از صاحب المنار بوده و این مطلب را می‌توان در پختگی آراء ایشان به وضوح مشاهده کرد.

این رساله می کوشد تا به صورت توصیفی و با روش تحلیلی و تطبیقی مسأله اخلاق ( فضائل و رذائل ) و تأثیر آن بر گرایش و درک لذات برتر را از منظر غزالی و جوادی آملی بررسی کند. فضائل اخلاقی چه نقشی در ادراک لذات برتر و گرایش به آنها دارند. و نیز رذائل چه تأثیری در مانعیت درک و گرایش به لذات برتر از نظر این دو اندیشمند دارند. با توجه به اختلاف مشربی که این دو اندیشمند دارند انتظا بر این است که نتایج نظریاتشان در خصوص موضوع متفاوت باشد. فرض بر این است که با اختلاف مشرب ، مقصد و مسیر که در این دو اندیشمند می باشد ، در نتیجه هم مختلف باشند. در حالیکه شواهد و قرائن نتیجه تحقیق این نیست. نقش و تأثیر فضائل یا بر ساحت اندیشه و معرفت است یا بر ساحت انگیزه و گرایش . امام غزالی با سنت کلامی و عرفانی خود، برنقش اخلاق و تأثیر آن بر گرایش و درک لذات برتر تاکید می کند. و از آنجا که از لحاظ فطری ، قائل به این است که انسان با فطرت معرفتی و توحیدی خلق شده است . و اصل را بر دل و نفس می داند. .وی لذت را ادارک امر ملائم دانسته و تقسیم های متعددی از لذت ارائه می دهد و بر این باور است که هر قوه ای برای صدور فعل خاصی که مقتضی طبع آن است خلق شده است و لذت هر قوه در رسیدن به آن چیزی است که طبعش برای آن خلق شده است. ایشان لذات برتر را معرفت الله ،محبت الله ، قرب الی الله و نظر به جه الله می داند که نظر به وجه الله را با هیچ لذتی قابل قیاس نمی داند. و این لذت را مربوط به آخرت می داند یعنی تحقق آن در قیامت خواهد بود و بر این باور است که اگر حجابها از دل انسان برداشته شود ، صورت ملک و ملکوت در او تجلی پیدا می کند . ایشان که در حوزه اخلاق ، غایت گرا است غایت را ادراک و رسیدن به لذات برتری چون نظر به وجه الله می داند. او معتقد است که اشتغال انسان به حیات بدنی و شواغل آن از قبیل حواس و شهوات، مانع از معرفت و ادراک و گرایش به لذات برتر می شوند. باید این موانع و حجابها از جان آدمی با فضائل اخلاقی زدوده شوند تا دلش، آیینه تجلی ذات اقدس الهی شود. آیت الله جوادی آملی نیز سعی می کند مساله را در چارچوب حکمت متعالیه و مبانی اندیشه صدرایی بررسی نماید. وی بر این باور است که شناخت رذائل و رفع حجاب ها وموانع ایجاد شده توسط آنها به انسان کمک می کند که زیست اخلاقی توأم با بهجت و سرور داشته باشد؛ چرا که رسیدن به لذت و خوشی مستلزم نیل به کمال حقیقی و رسیدن به قرب ذات کبریایی حضرت حق است. آیت الله جوادی آملی با تببین لذت و موانع ادراک آن قصد عبور از لذات جسمانی به سوی لذات روحانی و قرب الهی را دارد.. مطابق نگرش وی، بین ادراک لذات با قوای ادراکی و عوالم متعدد ارتباط وجود دارد بدین گونه که لذت حسی با ادراک در قوه حس و عالم ناسوت مرتبط است و هر چه سطح ادراکی انسان بالا رود ، درکش از لذت و نوع آن نیز برتر از آن عالم خواهد بود. از نظر ایشان اگر انسان فضائل اخلاقی را خوب بشناسد و به آنهاعمل کند؛ می تواند در شناخت و رفع موانع و رذیله های اخلاقی موفق شود و فطرت توحیدی و فضیلت محور خود را تقویت نماید به گونه ایی که بتواند به لذات برتری چون قرب الی الله و حب الله و رؤیت شهودی الله نائل شود. نظرایشان در نقش اخلاق بر گرایش و درک لذات برتر ، سلبی است یعنی از نوع زدودن مانع ورفع حجب است. ایشان در مورد انسانهای کامل که در وجودشان مانع نیست ، بر این عقیده است که نقش اخلاق در این زمینه از نوع دفع و پیشگری از ایجاد مانع می باشد. با بررسی تطبیقی این دو دانشمند اسلامی در یافتیم که به رغم تفاوت هایی که در مبانی هستی شناختی دارند ؛ ولی از جهت رویکرد عرفانی ، تجسیم اخلاقی انسان ، تغییر پذیری در حوزه اخلاق ، پذیرش نظریه اعتدال و مقدمیت معرفت بر حال و عمل مشترک اند . و پر رنگ بودن این اشتراکات سبب شده که با وجود تفاوتهای مبنایی ولی دربسیاری از مسائل وجوه مشترک داشته باشند . از جمله اینکه رذائل را حجابها و موانعی بر سر راه سالک در ادراک و رسیدن به لذات می دانند و نیز فضائل را به عنوان مفقودیت مانع و زدودن آلودگی ها و صیقل دادن دل برای تجلی و رؤیت شهودی ذات حضرت حق می دانند. و بالاخره پاک شدن دل از آلودگی ها و رفع غبارها از صفحه دل توسط فضائل اخلاقی ، سبب ادراک و گرایش به لذات برتری همچون معرفت الله ، لقاء الله ، تقرب الی الله ، نظر به وجه الله و رؤیت شهودی می گردد. به نظر می رسد که غزالی به موضوع کامل تر و جامع تر پرداخته و تأثیر اخلاق بر لذات برتر از نظر ایشان عمیق تر است به این معنی که گستره پردازش فضائل اخلاقی با نگاه عرفانی در آثار ایشان بیشتر و در فرآیند تاثیر اخلاق بر درک وگرایش به لذات برتر نظم وارتباط دقیق تری می توان یافت. ولی استنادات ایشان به روایات ضعیف و غیر موثق ، سبب شده

بسیاری از فیلسوفان معاصر عواطف را اموری شناختی می دانند، لذا برخلاف تصور سنتی رایج که عواطف را یورشهایی غیر قابل کنترل و آنرا مربوط به جنبه حیوانی انسان می دانند، عواطف شناختی، قابل کنترل و معقول بوده و ارتباط تنگاتنگی با باورهای انسان دارد. بدین خاطر در کلام جدید نقش عواطف در تحقق باورهای دینی مورد توجه و بازخوانی قرار گرفته است. استادجوادی آملی معتقدند اشتیاق به کمال نامحدود که امری فطری است، به باور خدا می انجامد. همچنین چنین باوری مستلزم وجود خدا در عالم خارج است. از سوی دیگر سارتر اگزیستانسیالیستی با تبیین رابطه عاشقانه میان انسانها، عشق را سالب آزادی عاشق و معشوق و نیز غیرقابل توجیه می داند. همچنین از آنجا که خدا در رابطه عاشقانه فراتر از انسان است، به طریق اولی منجر به سلب آزادی انسان شده، و به این ترتیب باور به خدا به هیچ روی قابل توجیه نیست. این مقاله با بررسی تحلیل هر دو متفکر از عاطفۀ عشق با روشی توصیفی_تحلیلی به بررسی توجیه پذیری عشق انسان به خدا به عنوان مبنای باور دینی پرداخته و تلاش می کند تا نشان دهد آیا عشق به عنوان یک حالت عاطفی می تواند معیار مناسبی برای اثبات وجود خارجی خدا باشد؟

در متون دینی، معارف عقلی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تبیین دقیق نقش عقل در هدایت انسانها و رابطه آن با وحی، مورد بررسی های فراوانی قرار گرفته است. این پژوهش تاملاتی است انتقادی دربرخی ازمطالب کتاب منزلت عقل درهندسه معرفت دینی حضرت آیت الله جوادی آملی دامت برکاته. معظم له دراین کتاب درصددتبیین جایگاه عقل وعلم دردین ومعرفت دینی است. این کتاب هرچند واجد نکاتی است ارزشمند ومفید، اما به نظر می رسد پاره ای ازنکات آن جای تأمل جدی دارد. دراین مقاله به پاره ای از این نکات و تأملات ذیل پرداخته شده است. نکاتی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است به شرح زیر است: نسبت علم و دین ، راهکار حل تعارض عقل و نقل ، مصباح بودن عقل و علم برای شریعت ، آگاهی از علوم شرط استنباط فقهی، پرده نشینی حقیقت وحیانی دین ، تشبیه کشف معصوم به اصل امتناع تناقض، اسلامی شدن علوم رهاورد نظریه کتاب،راهکار اسلامی کردن علوم، مصباح بودن عقل و نقل ، پرسش استیضاحی از خدا.

از آنجا که بخش وسیعی از یادگیری انسان از طریق یادگیری ضمنی و مشاهده ای است، روش الگویی و از جمله، الگوپردازی، از جمله روش های مهم تربیتی به شمار می رود. الگوپردازی نیز مانند همه عناصر یک برنامه تربیتی باید متناسب با فرهنگ بومی هر کشوری باشد. از این رو، قرآن کریم می تواند به عنوان یک منبع غنی و الهام بخش در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد. آیات پایانی سوره مبارکه فرقان، عبادالرحمن را به عنوان الگویی برای انسان های خوب، الگوپردازی کرده است. هدف از این پژوهش، بازنمایی این الگو با استفاده از تفاسیر قرآن کریم به ویژه تسنیم می باشد. روش تحقیق، روش توصیفی-تحلیلی است. بر اساس یافته ها شاخصه های اساسی عبادالرحمن مشتمل بر سه شاخصه: عبودیت، رحمت و صبر است که در نگاه تفصیلی به 20 شاخصه بسط می یابد. 7 شاخصه ناظر بر مراقبت از رشد معنوی خویشتن و 13 شاخصه ناظر بر مراقبت از رشد معنوی دیگران است. بندگان ممتاز خداوند دائما در حال مراقبت از خود و دیگران هستند. مصادیق دقیق تر مراقبت ذیل این سه محور در مقاله تبیین شده اند.

هستی‌شناسی اخلاق‌ و ‌منطق اخلاق، برخی از مباحث مهم فرااخلاق را تشکیل می‌دهند. مهم‌ترین بحث هستی‌شناسی اخلاق، واقعی بودن یا واقعی نبودن ارزش‌ها و ‌مهم‌ترین بحث منطق اخلاق، استننتاج یا عدم استنتاج «باید» از «هست» است. با توجه به ‌‌‌ارتباط عمیق میان مباحث فرااخلاق، عدم استنتاج «باید» از «هست» را باید لازمه غیر واقع‌گرایی اخلاقی دانست. با این حال، کانت به‌‌رغم باور به‌واقعیت داشتن ارزش‌ها، اما به‌عدم ‌استنتاج «باید» از «هست» معتقد است. این مقاله با روش توصیفی و ‌تحلیلی ابتدا به ‌‌بیان دیدگاه کانت در این‌باره پرداخته و ‌سپس دیدگاه وی را با تأکید بر اندیشه‌های آیت‌الله جوادی آملی در حوزه فلسفه اخلاق، مورد بررسی قرار داده است. ‌دستاورد این تحقیق که نوآوری آن نیز به‌شمار می‌رود، این است که با نگاهی نو و نقدهای جدید نشان خواهیم داد که دیدگاه کانت مبنی بر عدم استنتاج «باید» از «هست»، درست نیست و این نادرستی در نادرستیِ تحلیل ایشان از واقع‌گرایی اخلاقی و چگونگی ارجاع ارزش‌های اخلاقی به‌ واقعیت ریشه دارد.

قرآن کریم حقیقت لفظی و کتبی عالم وجود می باشد و به همین نسبت، عالم هستی نیز حقیقت عینی و تکوینی قرآن است.بدین لحاظ «بسم الله الرحمن الرحیم» سر آغاز کلمات خداوند در کتاب آسمانی و سر سلسله کلمات وجودی حق در نظام تکوین عالم است. از این رو بسیاری از دانشمندان و فیلسوفان به تبیین و تفسیر این آیه شریفه پرداخته اند. در این پژوهش بناست به تحلیل و تبیین تفسیر «بسم الله الرحمن الرحیم» از نظر امام خمینی (ره)، علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی و بیان نکات مهم و ارزشمند تفاسیر این بزرگان و همچنین تبیین نقاط اشتراک و اختلاف این سه فیلسوف و مفسر بزرگ بپردازیم. روش‌شناسی پژوهش:این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی و با راهبرد کیفی بوده که از طریق منابع کتابخانه ای و پایگاه های اطلاعاتی ملی صورت گرفته است. یافته‌ها: این پژوهش به تفصیل آراء امام خمینی (س)، علامه طباطبایی و دیدگاه نوینی که آیت الله جوادی آملی بر اساس ساختارهای زبانی (بسمله) بیان کرده اند، تبیین شده است و تطبیق و مقایسه هستی شناختی و انسان شناسی بین نظرات این سه دانشمند انجام شده است. تفسیر «بسم الله الرحمن الرحیم» از نظر این سه دانشمند، با وجود تفاوت‌هایی که با هم دارند تا حدودی قابل انطباق با یکدیگرند. نتیجه‌گیری: در تبیین عرفانی بسم الله، همه عالم اسماء الله و آیات حقّند که مطابق با کمال وجودی در مراتب وجود مرتّب شده اند؛ اسم اعظم، اولین، بزرگترین و محیط ترین آیه و تجلی خداوند است و در هر مرتبه از مراتب ذات و صفات و افعال به تناسب همان مرتبه تعریف می گردد. بسم الله در هر سوره و بلکه در هر قول و فعل با بسم الله دیگر سوره ها و افعال و اقوال متفاوت است. باء بسم الله به اعتباری تجلی اول یا حقیقت محمدیه است که مصداق عینی اسم اعظم می باشد. همچنین رحمان، ظهور بسط وجود و رحیم، ظهور کمال وجود است.

پیدایش منازعه ای بی پایان بین طرفداران علم و دین پس از دوران رنسانس ، سبب شکل گیری نحله های مختلف در موافقت یا مخالفت با امکان علم دینی گردید. پدیده ای که هر چند جرقه های اولیه ی آن در مسیحیت زده شد اما متفکران مسلمان پرچمدار توسعه ی آن شدند. استاد جوادی آملی و دکتر سید حسین نصر را باید از طرفداران امکان علم دینی دانست که علی رغم اشتراکات فراوان، هر کدام طریقی متفاوت را برای دستیابی به آن برگزیده اند. علامه جوادی با تمسک به مبانی فلسفه ی الهی و برجسته سازی نقش عقل در معرفت دینی، علوم جدید را در تعارض با دین تلقی نمی نماید و رویکرد وحدت علم و دین از طریق شمولیت بخشی و توسیع دائره حقیقت دین را راهکار دستیابی به علم دینی می داند. اما در دیدگاه دکتر نصر علوم مدرن در تعارض با مبانی جهان بینی دینی است و احیای سنت و عناصر اساسی آن چون حکمت خالده که میراث تمدن کهن دینی است تنها راه احیای علم دینی است. بنابراین دکتر نصر مسیر احیاء علم دینی را در مقابل طریق انحلال استاد جوادی آملی بر می گزیند. شیوه پژوهش در این نوشتار اسنادی- تحلیلی و بهره وری از منابع کتابخانه ای بوده و بر اساس یافته های پژوهشی به نظر می رسد عناصر بکار گرفته شده در مبانی حکمت متعالیه توسط استاد جوادی آملی نویدی بر یافتن راهکاری قابل بررسی در بازنگری درمبانی شاخه های مختلف علوم انسانی و بومی و اسلامی سازی آنها است.