جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«شناخت خداوند متعال به خود خدا» که در روایات امامیه با تعبیر «معرفه الله بالله» از آن یاد شده، از دیرباز مورد گفتگوی اندیشمندان عرصه حدیث قرار گرفته است.کاوش در روایات معرفه الله بالله و کنکاش در نسبت و رابطه این اخبار با دیگر احادیث معرفت خدا، چنین می‌رساند که معرفت خدا تنها به اعطای الهی امکان پذیر است و وجود هر نوع واسطه معرفتی برای آن ذاتاً محال می‌باشد. این معرفت در دیاری دیگر به انسان‌ها عطا شده و این میثاق فطری پایه و مایه تذکر و یادآوری خدا در دنیا و اسباب احتجاج خدا بر خلق و بنیاد بسیاری از آموزه‌های فکری و اعتقادی امامیه است.در طول تاریخ تفکر شیعه، بسته به میزان تأثر عالمان و اندیشمندان از حدیث و خبر یا جریان‌های فکری و فرهنگی دیگر، نسبت به معنا و مراد این احادیث اظهار نظرها شده و در دوره‌هایی نیز این اخبار و مبنای مورد اشاره آن از اساس به فراموشی سپرده شده است.از جمع آوری و بازخوانی این اندیشه‌ها و بررسی میزان تطابق آنها با محتوای احادیث «معرفه الله بالله» می-توان به رواترین، رساترین و نزدیک‌ترین گفته‌ها به این احادیث دست یافت. این نگاشته بر همین اساس تنظیم یافته است.تحلیل مفاهیم واژه‌هایی چون معرفت، ذات و خدا، بررسی تاریخ خداشناسی در فلسفه یونانی، ادیان شرقی، ادیان الهی و نیز در فلسفه و عرفان دینی به ویژه حکمت صدرا، همچنین بحث در اعتبار و دلالت احادیث معرفه الله بالله، بـررسی فضای صدور این روایـات و شناسایی مسأله اصلی و مخاطب اختصاصی این روایـات، پژوهش‌هایی است که این مجموعه را پر برگ‌تر کرده است. چنان‌که در بیان آرا و اقوال بر آن تلاش شده است که تا حد امکان میزان تطابق درونی و انسجام داخلی هر نظریه، نیز مقدار مطابقت آن با آیات و روایات نیز به تصویر کشیده شود.کلید واژه‌ها: معرفت، الله/ معرفه الله بالله / اعطای معرفت / ادات معرفت / تذکر به خدا / فلسفه، عرفان، ادیان.

آگاهی از آرا و اندیشه های بزرگان و صاحبان اندیشه، در هر عرصه ای از عرصه های علمی می تواند کمک بزرگی در جهت توسعه و پیشرفت آن حوزه ی دانشی باشد. یکی از بهترین راه های پیشرفت در هر دانشی، معرفی منسجم و منظومه‌وار آرا و نظریات دانشمندان آن علم و دانش است تا پژوهش‌گران و اهل تحقیق در کمترین زمان و به راحتی بتوانند با منظومه ی فکری بزرگان و صاحب نظران آن علم آشنا گردند. مرحوم آیت الله میرزا جواد تهرانی، یکی از اندیشمندان و صاحب نظران علم کلام و بزرگان مکتب تفکیک و حوزه ی نقد فلسفه و عرفان و تصوف و اندیشه های مادی گرایی است. این پژوهش تلاش دارد با معرفی روش شناختی علمی ایشان، مجموعه ی آرا و نظرات وی را در قلمرو اصول اعتقادی گرد آورده و در یک منظومه ی منسجم ارائه کند. مرحوم میرزا، درباره توحید، بر خلاف اندیشه ی فلسفی مصطلح، معتقد به تباین حقیقی و عدم هر گونه سنخیتی بین خالق و مخلوق است و معرفت تنزیهی را معرفت صحیح توحیدی می داند و اندیشه ی عرفانی وحدت وجود و مبنای فلسفی سنخیت را باطل و نوعی معرفت تشبیهی بر می شمرد. ایشان درباره راهنما شناسی، اعم از نبوت و امامت با اعتقاد به لزوم عصمت، تعیین امام را نیز بسان تعیین نبی، منحصرا در اختیار خداوند متعال می داند و تسلیم و اطاعت و پیروی را بر همگان لازم می خواند. وی درباره معاد نیز بر اساس آیات و روایات، به معاد جسمانی و روحانی معتقد است و جسم محشور در قیامت را همین جسم خاکی عنصری دانسته و نظریه ی حکمت متعالیه درباره بدن مثالی و خیالی اختراعی را مردود و بر خلاف ظهور آیات و روایات می داند.

از جمله متکلمین قرن هفتم سید بن طاووس است، که در کنار شیخ طوسی، شیخ مفید و خواجه نصیر به عنوان یکی از شخصیت‌های تأثیر گذار در دانش کلام مطرح می‌باشد. و آثار متعددی در خصوص مباحث کلامی تألیف نموده است. آنچه که در آثار ایشان بسیار بارز است، توجه درخور به منابع نقلی است که برجسته‌ترین شاخصه استنباطی ایشان در پژوهش‌های کلامی است. و در روش شناسی کلامی سید بن طاووس در دانش کلام جایگاه ویژه‌ای دارد؛ این پژوهش درپی کشف روش-شناسی کلامی آثار سید بن طاووس است و تلاش می‌کند تا در محورهای استنباط، تبیین، تثبیت و تنظیم، پاسخ به شبهات و رد عقاید معارض پیش رود. به این معنا که برای استنباط آموزه‌های اعتقادی از چه روش‌هایی بهره‌مند شده‌اند. ودر دوره پر آشوب حیات خویش برای مقابله با شبهات و عقاید مخالف دین چگونه آموزه‌های استنباط شده را برای مخاطب ارائه نموده است. این امر یعنی کشف روش‌شناسی علمای دانش کلام یکی از ضروریات دانش کلام است و از جمله نکات با اهمیت، تأثیر اندیشه‌های سید بن طاووس بر سیر این دانش است که بسیار مشهود بوده . برای نمونه، تأثیر اندیشه‌های ایشان را می‌توان در آثار شهید اول، علامه مجلسی و علامه امینی مشاهده نمود. پیش فرض ما با توجه به آثار ایشان در خصوص نقل احادیث و بیان ادعیه از ائمه معصومین علیهم السلام آن است که ایشان هرگز از نقل چشم پوشی نکرده‌اند و نقل همواره محور استنباط مسائل اعتقادی نزد ایشان بوده است. این نقل است، که موجبات هدایت عقل انسان را فراهم می‌نماید. اما این به معنای کنار گذاشتن عقل و عدم حجیت آن در روش‌های عقلی نیست. عقل سلیم نزد ایشان از حجیت برخوردار بوده و از نگاه او وجود گنجینه فطری انسان و وجدانیات اوست که می تواند او را به سمت معرفت الهی رهنمون نماید. ایشان برای دفاع با توجه به اشرافی که بر منابع اهل سنت داشته‌اند با طرح سوالات متعدد و بیان احادیث از مسلمات آنان اقدام به تبیین، تنظیم، تثبیت، پاسخ به شبهات و رد عقاید معارض کرده اند. و البته برای تدوین روش‌شناسی کلامی جناب سید بن طاووس نیاز است، تا با مراجعه به آثار کلامی ایشان روش ایشان را در استنباط و دفاع کشف نمود.

این تحقیق درصدد بررسی روش کلامی علامه طباطبایی در تفسیر المیزان است.بررسی روش های کلامی دانشمندان امامی و استفاده از نقاط قوت روش های آنان در تقویت دانش کلام موثر خواهد بود. علامه طباطبایی در استنباط آموزه‌های کلامی از دو منبع عقل و نقل استفاده کرده است. در روش نقلی، ایشان استفاده از نقل متواتر را برای استنباط معارف اعتقادی معتبر و حجت می‌داند، اما به کارگیری اخبار آحاد، در این موضوع را فاقد حجت می‌داند و جعل حجیت برای این دسته از روایات را امری لغو و فاقد اثر عملی قلم‌داد می‌کند و بر این باورند که تنها در صورتی می‌توان از خبر واحد در استنباط آموزه‌های کلامی استفاده کرد که همراه با قراینی باشد که مفید علم و یقین بوده باشد. در روش عقلی، ایشان از دو کارکرد نظری و عملی برای استنباط مسائل اعتقادی استفاده می‌کند. دفاع از آموزه‌های کلامی در پنج مرحله؛ تبیین، تنظیم، اثبات، پاسخ‌گویی به شبهات و ردّ مکاتب معارض، صورت می‌پذیرد. علامه طباطبایی در تبیین گزاره‌های کلامی از روش‌های مختلفی نظیر؛ تعریف مفردات، ذکر تاریخچه، ذکر مبانی، ذکر لوازم، ذکر احتمالات و انتخاب احتمال درست، طرح سؤال، ذکر مثال و تشبیه، استفاده از آیات و روایات، و روش ذکر اقسام، استفاده کرده است. علامه طباطبایی گاه بر اساس ترتیب منطقی آموزه‌ها، گاه بر اساس آموزه‌های عقلی و نقلی، گاه بر اساس اهمیت آموزه‌ها و در برخی مواقع بر اساس وضعیت مخاطب و شرایط زمان و مکان، به تنظیم معارف اعتقادی پرداخته است. علامه طباطبایی در اثبات مسائل کلامی، از ادله مبتنی بر عقل نظری، عقل عملی و نقل استفاده کرده است. در کاربست عقل نظری از شیوه‌هایی همچون: کشف استلزامات، قواعد بدیهی عقلی مانند؛ استحاله دور و تسلسل، و ترجیح بلامرجح و انواع متعدد براهین نظیر؛ خلف، سبر و تقسیم، انتفای مدلول به انتفای دلیل، قیاس ذوحدّین و برهان لمّی و انّی، استفاده می‌کند. ایشان در به کارگیری از عقل عملی نیز، از قواعدی مانند؛ لطف، وجوب شکر منعم، قبح نقض غرض و قاعده دفع ضرر محتمل، استفاده کرده است. تمسک به ظهور، کشف استلزامات، تواتر و رفع تعارض نیز، از موارد کاربست ادله مبتنی بر نقل در نزد ایشان می‌باشد. علامه طباطبایی در مقام پاسخ‌گویی به شبهات از دو روش حلی و نقلی استفاده می‌کند که در روش حلی از شیوه‌هایی مانند: نقد و ردّ مبنای شبهه، منع حصر، تبیین مفردات، طرح سؤالات، طرح احتمالات، استفاده از بدیهیات عقلی، استفاده از مسلمات تاریخی، ردّ لوازم شبهه و نشان دادن مغالطه و یا تضاد در شبهه و شبهه کننده بهره برده است. روش‌های؛ بیان لوازم فاسد دیدگاه، نقد مبانی، همگامی ظاهری با طرف مقابل، نشان دادن تضاد و تزلزل در عقائد مکتب معارض و استفاده از اقرار به خصم و یا مبانی طرف مقابل نیز، شیوه‌های به کارگرفته شده علامه طباطبایی در ردّ عقائد و مکاتب معارض می‌باشد.

از مباحث دامنه‌دار در تاریخ تفکر اسلام و شیعه در باب توحید، مسأله اسما و صفات الهی است که شناخت آن، نقطه آغازین معرفت به مقام ربوبی است. در تاریخ تفکر شیعه این مسأله دارای جایگاه والایی در مباحث کلامی بوده و در مدرسه‌‌های کلامی شیعی به آن پرداخته شده است. از مهمترین مدارس کلامی شیعی، مدرسه کلامی کوفه و مدرسه بغداد است که فعالیت کلامی این دو مدرسه از قرن دوم تا قرن پنجم ادامه داشته و روش و میراث فکری این دو مدرسه بر تفکرات شیعه در ادوار بعدی سایه افکنده است. در مدرسه کوفه معارف از منبع وحیانی دریافت و تحلیل گردیده و عرضه آن بر جامعه اسلامی به شکل عمیق صورت گرفته است. این مدرسه دارای متکلمین شاخصی می‌باشد که به دلیل معاصرت با ائمه (علیهم السلام) دارای فعالیت علمی پویا و پر حجم و پر محتوا در باب اسما و صفات الهی بوده و به دلیل تحت تأثیر قرآن بودن و دسترسی به ائمه توانسته‌اند معارف در این زمینه را با تبیین دقیق در فضای کلامی آن روز با رویکرد صحیح عقلانی تحت هدایت ائمه عرضه نمایند و به دلیل مواجه بودن با تفکر تشبیهِ «اهل حدیث» و تعطیلِ «معتزله» به دقایق مساله اسما و صفات پرداخته و از طرفی هم به دلیل عمیق بودن مباحث آنها و سخت بودن فهم و نظریه پردازی در این زمینه باعث اتهام این متکلمین از ناحیه مخالفین به تجسیم و تشبیه و سایر اتهامات گردیده است. در این مدرسه با وجود اصرار و تأکید بر اثبات خالق، توصیف ذات و صفات خدا به دلیل بینونت خالق و مخلوقات و محدودیت‌های فکری بشر و فراعقلی بودن ذات خدا، ناممکن دانسته شده و معرفت احاطی و معرفت بالکنه نسبت به خدا، خارج از دسترس بشر دانسته شده است و این در حالی است که، امکان توصیف خدا با افعال او و وجود معرفت فطری برای بشر در این مدرسه مورد تآکید قرار گرفته و در این راستا معارف بلندی توسط این متکلمین عرضه شده است.از سوی دیگر متکلمین مدرسه بغداد به دلیل فاصله گرفتن از عصر حضور ائمه (علیهم السلام) و قرار گرفتن در دوره تسلط تفکرات مخالفین بر فضای فکری جامعه اسلامی، به عرضه حداقلی معارف مربوط به اسما و صفات اکتفا نموده و این متکلمین به دلیل عدم پذیرش فضای عمومی جامعه علمی و اجتماع متکلمین معتزلی بصره و بغداد و اشاعره در این شهر، وغلبه نظریه اکتسابی بودن معرفت، به طرح اصل اعتقادات پایه از قبیل چند صفت مهم مانند علم و قدرت و حیات در باب صفات الهی اکتفا نموده و به ذکر برخی تقسیمات برای آن صفات بسنده نموده‌اند.این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به دنبال بررسی مبحث اسما و صفات در دو مدرسه کوفه و بغداد می‌باشد تا به نقاط مشترک هر دو مدرسه در این بحث دست یافته و آن را تبیین نماید تا قرائن و ادله استمرار حرکت کلامی شیعه را آشکار نماید.

یکی از موضوعاتی که در میان آموزه‌های وحیانی مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته، آموزه‌ی طینت می‌باشد. هر چند در آیات قرآن تنها اشاراتی به این موضوع وجود دارد لکن در احادیث تفسیری و غیر تفسیری بسیاری از آن سخن به میان آمده است. با این وجود در میان پژوهش‌های کلامی ـ حدیثی، این موضوع به شکل جامع و کاملی مورد توجّه قرار نگرفته و توضیح و تبیین آن به روش اجتهادی، خالی به نظر می رسد. طینت در یک معنای گسترده به گوهر مادی و خمیر مایه‌‌ی وجودی آفرینش الهی و در یک معنای محدودی به ماده‌ی اولیه‌ی ابدان ذره‌ای اطلاق می‌گردد. این ماده‌ی اولیه متشکل از آب و خاکی است که در دو مرحله‌ی آسمانی و زمینی تهیه شده است. در مرحله‌ی آسمانی به اخذ این طینت از مواد بهشت و جهنّم و پدید آمدن طینت علینی و سجّینی اشاره شده است. همینطور بعد از انتقال این طینت‌ها به مرحله‌ی زمینی و آمیختگی آن با آب و خاکی از زمین، اسباب پدیدار شدن ابدان ذره‌ای نیز فراهم گردیده است. جمع آوری اخبار طینت در ابواب مختلف نشان می‌دهد که این طینت و ابدان ذرّه‌ای برآمده از آن مایه‌ی اصلی ابدان دنیوی و قیامتی خواهد بود. طینت و بدن ذره‌ای هر شخص در رحم مادر مستقر خواهد شد؛ به طوری که تمامی اعضا و جوارح بدن انسان بر پایه‌ی آن رشد خواهد نمود. چنانچه طینت خالص همگان در رستاخیز، با استقرار در رحم خاک، موجبات رشد بدن قیامتی‌شان فراهم خواهد گردید. باور به وجود چنین حقیقتی از آغاز تا انجام پیدایش مادی انسان، بررسی لوازم آن در موضوعات اعتقادی را نیز ایجاب می‌کند. از میان مسائل هستی شناسی، فلسفه‌ی آفرینش و بندگی از طینت به عمل آمده و فرآیند بدا و تغییر سرنوشت نیز در این آموزه جاری است. در بخش انسان شناسی، نقش طینت در شکل‌گیری ابعاد وجودی انسان و تثبیت معرفت شهودی انسان و بروز رفتارهای انسان برپایه‌ی طینت غیر قابل انکار است. همین طور جایگاه طینت در آغاز مرگ و برزخ و قیامت به نحوی است که از حقیقت واحد آن تا شکل‌گیری بدن قیامتی محافظت خواهد شد. البته نقش طینت در انسان شناسی به معنای نفی علیت ارادی انسان، نیست و اقتضایی بودن طینت در سرنوشت او، جایی برای شبهه جبر باقی نمی‌گزارد. بدیهی است که ادعای اینکه طینت و بدن ذرّه‌ای، مایه‌ی اصلی تمامی اشکال دنیوی و قیامتی بدن انسان می‌باشد، خود به خود تناسخ را ابطال و معاد جسمانی را اثبات می‌گرداند. بدین ترتیب شناخت و تفسیر دقیق این موضوع و بررسی لوازم آن، زاویای نهفته را از حقیقت انسان برملا خواهد نمود و نگرش جدیدی را در نظام اعتقادی انسان، نمایان خواهد نمود.

حادیث و آموزه‌های نبی اکرم(ص) در مورد اهل بیت(ع) در گذر زمان همواره با تنقیص و تحریف مواجه شده است. بررسی تحریف به حذف روایات فضائل اهل بیت(ع) در صحیحین نمایانگر نفوذ این تحریفات حتی در میان اصلی ترین منابع روایی اهل سنت یعنی صحیح بخاری و صحیح مسلم خواهد شد. با توجه به جایگاه صحیحین در میان اهل سنت و از آنجا که تحریفات آنها منجر به تردید و یا انحراف در بخشی از عقاید و تفکرات جامعه اسلامی می‌شود، کشف و ارائه‌ی این تحریفات لازم و ضروری می‌نماید. در این جستار با بازخوانی و تطبیق یک به یک احادیث مشترک در صحیحین و مقایسه‌ی آن دو با هم، پرده از حذفیات بخاری و مسلم از احادیث نبی اکرم(ص) در مورد فضائل اهل بیت(ع) برداشته می‌شود. پژوهش ما در این زمینه نشان خواهد داد، بیش از یک سوم از آنچه مسلم و بخاری از خاندان پیامبر ارائه داده‌اند، مبتلا به تحریف است و این روند همچنان ادامه دارد و نسخه برداران و منتشران صحیحین نیز بر همان روش به حذف و دگرگونی فضائل اهل بیت(ع) مشغولند. استناد کتب معروف روایی به احادیثی از صحیحین در خصوص اهل بیت(ع) که اکنون در این دو کتاب یافت نمی‌شوند، حکایت از حذف این روایات در طول تاریخ دارد و کشف آنها استدلال این تحقیق را کامل می‌کند. روش ما در این تحقیق کتابخانه‌ای، توصیفی و تحلیلی است.

دکتر علی شریعتی از شخصیت های تاثیر گذار در حوزه اندیشه در دهه های 40 و50 شمسی می باشد. ایشان با قلم شیوا و بیان حماسی در عرصه های مختلف دین نظریه پردازی کرده اند تا جایی که ایشان یکی از اقسام مکتوبات و سخنرانی های خود را "اسلامیات " نامیده است . در مباحث اسلامیات یکی از عرصه هایی که وی به صورت برجسته باب سخن را گشوده، مباحث راهنما شناسی (نبوت و امامت ) می باشد. شریعتی با رویکرد جامعه شناسانه و نگاه اجتماعی به دین در حوزه راهنما شناسی ورود نموده و تفسیرهایی خاصی از ماهیت نبوت و امامت ، ویژگی های پیامبران و امامان، کارکرد بعثت انبیاء و نصب امام ، مهدویت و...ارائه نموده اند. از آنجایی که باز خوانی و بررسی انتقادی اندیشه های اعتقادی شریعتی با بیان علمی و منصفانه مغفول مانده ، در این رساله بر آنیم تا اندیشه های راهنما شناسی ایشان را از منظر کلام امامیه و آیات و روایات به بوته نقد سپرده و ارزیابی نماییم تا بتوانیم اندیشه را با اندیشه تحلیل و نقادی نماییم و از سوی دیگر میزان تطابق آراء ایشان با نصوص دینی و اندیشه متکلمان امامیه سنجیده شود. .