جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث درباره محدوده قدرت انسان همواره یکی از دغدغه های اندیشمندان ادیان الهی بوده است. در سنت اسلامی نیز بحث بر سر میزان قدرت انسان نظریات مختلفی را در بین عالمان مطرح ساخت. چنانکه برخی با استناد به نصوص دینی الهی به ویژه قرآن جانب اختیار، برخی جبر و عده ای نظریه دیگری با عنوان «کسب» را بیان نمودند. ائمه شیعه به عنوان مفسران متن قرآن و مرجع دیگر اندیشه های شیعیان پس از قرآن، آموزه «لاجبر و لا تفویض بل امرٌ بین الامرین» را به عنوان مرامنامه شیعه در تنازع بین جبر و اختیار معرفی نمودند که به ویژه در کلام امام ششم شیعیان امام جعفر صادق آمده است. آموزه «لاجبر و لاتفویض» می کوشد تا موضع میانه جبر و اختیاررا برگزیند. به گونه ای که آدمی در عین اینکه در اعمالش مختار است در عین حال و در هر آن و لحظه وابسته به خداوند است و خداوند هر زمان که بخواهد می توان قدرت و اختیار را از او بگیرد و به موجودی بدون هرگونه قدرت و اختیار بدل کند. این پایان نامه می کوشد تا دیدگاه ها ی چهار تن از عالمان معاصر و ایرانی شیعه را دراین آموزه بررسی نماید. این دانشمندان شامل علامه محمدحسین طباطبایی(1281- 1360ش)، شهید مرتضی مطهری(1298- 1358ش)، علامه محمدتقی جعفری(1302- 1377ش) و استاد محمدتقی مصباح یزدی(1313- 1399ش) می شود. آنها دارای تألیفات متعدد در علوم مختلف اسلامی از جمله، تفسیر قرآن، فلسفه، کلام و عرفان اسلامی هستند. از طرفی دیگر، شاید در سده اخیر بیشترین تلاش را در جهت تبیین و دفاع از اندیشه های شیعه داشته اند. به طور خلاصه می توان گفت این اندیشمندان بنا به رویکردهای معرفتی شان به جستجو و بحث در این باره پرداخته اند. چنانکه برای نمونه علامه مصباح و علامه طباطبایی رویکرد فلسفی به این مسأله داشته اند و شهید مطهری و علامه جعفری به ترتیب رویکرد کلامی و عرفانی در این باره اتخاذ کرده اند. این پایان نامه پنج فصل دارد. در فصل نخست مباحث واژگانی حوزه جبر و اختیار آمده است. افزون بر این، اندیشه های معارض هم معرفی و بررسی شده اند. در فصل های دوم تا چهارم به ترتیب و با توجه به تقدم و تأخر تاریخی این چهار دانشمند بزرگ شیعی، اندیشه های آنها درباره جبر و اختیار تبیین و بررسی شده است. در بخش نتیجه گیری نیز خلاصه ای از دیدگاه های این بزرگان و رویکرد آنها در جبرو اختیار آمده است.

نظرات انديشمندان اسلامي در عرصۀ تربيت اخلاقي چون به آموزه‌هاي وحياني پيوند خورده، مي‌تواند مورد بهره‌برداري کنش‌گران آموزشي قرار گيرد. در اين راستا پژوهش حاضر به‌دنيال تبيين مباني، اصول و روش‌هاي ارزش‌شناختي تربيت اخلاقي در ديدگاه شهيد مطهري است. روش پژوهش، توصيفي ـ تحليلي بوده و به‌منظور گردآوري داده‌هاي لازم جهت نيل به اهداف پژوهش، منابع موجود و مرتبط، با استفاده از فرم‌هاي فيش‌برداري از منابع، جمع‌آوري شده‌ است. نتايج پژوهش بيانگر آن است که «معنويت توحيدي ارزش، حقيقي بودن و واقعي بودن ارزش، اعتباريابي ارزش از طريق عقل، فطرت و نظام معيار ديني، هم‌زماني حسن فعلي و حسن فاعلي در ارزش»، ازجمله مباني ارزش‌شناختي تربيت اخلاقي مدنظر شهيد مطهري هستند؛ که اصولي چون «پيوند با معنويت، اعتدال، سعادت، توجه به مطلوبيت فعلي و فاعلي» و روش‌هايي مانند «دعا، خطابه، ارائۀ الگو، تسهيل و تيسير» را به‌همراه دارند.

فرایند تکامل انسان و سیر شکوفایی استعدادهای او، حرکتی است که از یک‌جهت روبه‌سوی باطن و حقیقت هستی دارد و از جهت دیگر حقایق کسب شده را در ظاهر عالم آشکار می‎سازد. این پژوهش با هدف تبیین چرخه ظاهر و باطن در تربیت براساس اندیشه شهید مطهری صورت پذیرفته است. برای این منظور تمامی آثار مکتوب شهیدمطهری با روش تحلیلی توصیفی بدون نمونه‎گیری مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‎های پژوهش حاکی از آن است که در اندیشه شهید مطهری نسبت‎های «باطن؛ حقیقت ظاهر»، «ظاهر؛ نماد باطن» و «ظاهر؛ وسیله باطن» میان ظاهر و باطن برقرار است. ایشان فرایند تربیت را به یک معنا چرخه‎ای میان ظهورات عملی متربی و باطن وی دانسته و از طرفی تربیت صحیح را حرکت به سمت باطن و از پوسته به مغر عنوان می‎کنند. لذا وظیفه مربیان در این نگاه، آشنایی کامل با این چرخه و تصمیم‌گیری برای اصلاح متربیان براساس آن است. چراکه برای رسیدن به باطن متربی راهی جز ظهورات باطن او در عمل وجود ندارد. همچنین مربی می‎تواند از این چرخه با تکرار عمل ظاهری صحیح و دریافت بازخورد آن، برای تثبیت و تقویت ملکات متربی استفاده کند.

تبيين جامعِ معنويت در انديشه و آثار استاد شهيد مرتضي مطهري به صورت منظومه‌اي، از اهميت، حساسيت و در عين‌ حال ضرورت خاصي برخوردار است، تا معنويت جزيره‌اي، جرياني و بريده از حقايق ملکوتي و غيرتمدني يا تمدن‌سوز در متن جامعه ـ به‌ويژه براي نسل جوان ـ و نيز معنويت دنيوي و فردگرايانه با بن‌مايه‌هاي انسان‌گرايي و مادي‌گرايي يا معنويت متداني به جاي معنويت متعالي ترويج نشود. معنويت متعالي داراي هندسه معرفتي پويا و پايا در ساحت‌هاي بينشي، گرايشي و کنشي است؛ معنويتي که در ساحتِ بينشي ـ نگرشي و منظر هستي‌شناختي مبتني بر اعتقاد به عالم غيب و غيب عالم با فصل مقوّم «ايمان به غيب»، در ساحت گرايشي ـ منشي و منظر انسان‌شناختي متقوم بر اصل «فطرت» با گرايش‌هاي عالي و ارتباط وجودي با خدا، و در ساحت کنشي ـ روشي و منظر دين‌شناختي متکي بر «شريعت حقه محمدي» است و ـ درواقع ـ معنويت مکتبي ـ مسلکي به شمار مي‌رود و نقشه راه جامع آن در قالب اصول «نبوت»، «امامت» و «ولايت» تنظيم شده است. بدين‌روي در منظومه معرفتي استاد مطهري، معنويتي الف) توحيدي، عبودي، ولايي؛ ب) شريعتي، اجتماعي، تمدني؛ ج) زندگي‌ساز، آرامش‌زا و امنيت‌بخش است که فطرت دروازه معنويت، ولايت حامل معنويت، عقلانيت حامي معنويت، شريعت جامع معنويت، عبوديت جلوه معنويت، عدالت شاخص معنويت، سياست عين معنويت، توحيد غايت معنويت و تمدن نوين اسلامي نشانه معنويت است و همه اين حقايق الهي در واژه قرآني «حيات طيبه» متجلي است. بنابراين مسئله محوري اين نوشتار ساحات و سطوح معنويت متعالي در انديشه و آثار استاد مطهري و روش آن «ترکيبي (نقلي ـ عقلي)» است.

کتاب «فلسفه اخلاق» تالیف مرتضی مطهری، مشتمل بر دوازده جلسه سخنرانی متفکر شهید استاد مرتضی مطهری پیرامون «فلسفه اخلاق» و دارای دو بخش است. بخش اول که قسمت اعظم کتاب را تشکیل می دهد متشکل از نه سخنرانی استاد در سال 1351 شمسی در مسجد ارک (تهران) می باشد که البته در اصل ده سخنرانی بوده و متاسفانه نوار سخنرانی اول در دست نیست، ولی این امر لطمه ای به بحث وارد نمی کند زیرا در جلسه دوم، استاد شهید خلاصه ای از بحث جلسه اول را بازگو نموده اند. بخش دوم که «ضمیمه» نام گرفته است متشکل از سه سخنرانی استاد می باشد که در زمان ها و مکان های مختلف ایراد شده اند تاریخ دقیق و محل سخنرانی اول یعنی «اخلاق کمونیستی» مشخص نیست ولی آنچه مسلم است این سخنرانی در اواخر حیات استاد انجام گرفته است. سخنرانی دوم «مسئله خودی در اخلاق» نام دارد که در حدود سال 1339 در دانش سرای عالی تهران ایراد شده است. «معیار فعل اخلاقی» گفتار سوم این بخش و آخرین گفتار کتاب می باشد که در اواخر حیات استاد و در جمع طلاب علوم دینی ایراد شده است و البته اوائل این بحث که در تعریف فعل طبیعی و فعل اخلاقی می باشد.

هدف اصلی این پژوهش، مقایسه‌ای میان تکامل اجتماعی با تفسیر و بیان استاد مطهری و دیدگاه هربرت اسپنسر است. روش مورد استفاده در این مطالعه، توصیفی-تطبیقی بوده و ابزار جمع‌آوری اطلاعات، اسناد، مدارک، کتاب‌ها و مقالات معتبر و با روش کتابخانه‌ای بوده است. مطابق با نتایج این پژوهش، گرچه رویکرد تکاملی اسپنسر با نگاه استاد مطهری به مفهوم تکامل، متفاوت است، هر دو با دو نگاه متفاوت به این مفهوم پرداخته‌اند؛ یکی با نگاه دینی متأثر از آموزه‌های دینی اسلام و برخی از اندیشمندان اجتماعی و دینی همچون علامه طباطبایی ره و دیگری با رویکرد جامعه‌شناختی و تحت تأثیر اندیشه‌های داروین و لامارک به این موضوع پرداخته است؛ برای نمونه هر دو در تعریف تکامل اجتماعی که به معنای تنوع و تقسیم کار بیشتر است و همچنین اعتقادنداشتن به تکامل تک‌خطی با هم اشتراک دارند؛ اما از دیدگاه استاد مطهری تکامل اجتماعی از راه وفاق‌ها و سازگاری‌های جمعی پدید می‌آید، نه از راه تفاوت‌ها و تضادها؛ ولی اسپنسر تکامل جامعه را نتیجه جنگ‌های سیاسی و منطقه‌ای می‌داند.

استعاره، از شیوه‌های زبانی برای بیان مفهومی خاص به‌ واسطه مفاهیم دیگر است که عدم شناخت آن سبب لغزش در فهم متن، معنا و معرفت می‌شود. نوشتار حاضر با روش توصیفی – تحلیلی، استعاره ادبی و معرفتی را با تحلیل دو رویکرد معناشناختی و کاربردشناختی از دیدگاه استاد مطهری مورد پردازش قرار می‌دهد. آیا استعاره می‌تواند در زبان دین به گفتار عملی تحقق یابد؟. استعاره، تنها بیانگر معنا نیست، بلکه از رهگذر چیدمان حساب‌شده‌ی واژه‌ها، در متن دینی رخ می‌نماید که به تحقق گفتار عملی می‌انجامد؛ بنابراین، علاوه‌ بر زیبایی‌بخشی و استواری گفتار، ارتباط بیرونی با جهان خارج و مخاطب نیز از استعاره به‌دست می‌آید. نتیجه این پژوهش، سیر از مرحله‌ی معنا به روح متن است، که فرآیندی پویا همراه با گوینده و شنونده و همچنین بافت گفتار را مورد توجه قرار داده است.

نقش رفتار جوامع در سرنوشت خويش و تأثير رفتار انسان‌ها بر وضعيت آينده خود، از موضوعات مهم جامعه‌شناختي قرآن به‌شمار مي‌رود. يکي از پربسامدترين آيات محل استناد در اين بحث، کريمه «إِنَّ اللَّهَ لايُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» است. اين نوشتار با روش توصيفي ـ تحليلي به دو ديدگاه عمده در برداشت از اين آيه، براي موضوع «نقش‌ داشتن جوامع در سرنوشت خود» پرداخته است. علامه طباطبائي و آيت‌الله مصباح يزدي با استناد به سياق، ضمن نفي عموميت از اين آيه، نسبت به تغيير شرايط از نيک به بد و از بد به نيک، آن را محدود به تغيير شرايط از مطلوب به نامطلوب کرده‌اند؛ اما شهيد مطهري و برخي ديگر از مفسران با برداشتي فراسياقي، اين آيه را شامل هر دو گونه تغيير (نيک به بد و بد به نيک) مي‌دانند. اين مقاله با دفاع از ديدگاه دوم، به مستندات اين برداشت فراسياقي پرداخته و ضمن نقد ديدگاه اول (مخالفان تعميم)، شواهد قرآني و روايي برداشت گسترده از آيه مدنظر را ارائه داده است.

چکیده بحث شناخت انسان و ابعاد گسترده وجود او از دیرباز مورد توجه متفکران بوده است. چرا که از طریق شناخت خود است که میتوان به شناخت خداوند دست یافت. یکی از ابعاد عمده وجودی انسان، فطرت اوست. فطرت یعنی نحوه خلقت انسان. فطرت از جمله مسایل اعتقادی اسلام است و در قرآن از آن یاد شده است. در تفکر اسلامی،‌ فطرت جایگاه ویژه‌ای دارد و متفکران اسلامی کم و بیش به بحث در مورد آن پرداخته‌اند. از میان متفکران اسلامی، ملاصدرا، مطهری و شریعتی در میان آثارشان به بحث در مورد فطرت انسان پرداخته‌اند. ملاصدرا اگرچه به صورت مستقیم در مورد فطرت انسان بحث نکرده‌اند اما در لابلای مباحث انسان‌شناسی او میتوان به نظر او در مورد فطرت دست یافت. ایشان فطرت را وارد بحث عقول کرده است و معتقد است که خداوند در ابتدای خلقت انسان یک استعداد عقلی را در وجود او نهاده است. این استعداد عقلی در بردارنده قوه عقل نظری و عقل عملی است و هر انسانی این استعدادها را در درون خود به فعلیت برساند، در راه سعادت است. از نظر ملاصدرا حالت بالقوه عقل، همان فطرت اولیه انسان است و به فعلیت رسیدن آن، یعنی مرحله عقل بالفعل و عقل مستفاد، حاصل شدن فطرت ثانیه برای انسان است که این امر تنها از طریق جهد و تلاش به دست نمیآید بلکه علاوه بر آن نیاز به افاضه فیض از جانب خداوند نیز هست. ملاصدرا از این فطرت ثانیه با عنوان ولادت معنوی و حصول روح برای انسان یاد میکند. البته ملاصدرا در برخی مواضع فطرت انسان را به این‌گونه میداند که خداوند انسان را به صورت رحمان خلق کرده است: ان‌الله خلق آدم علیصوره‌الرحمان. مطهری به صراحت در مورد فطرت بحث کرده و با حفظ تفاوت بین فطرت و طبیعت و غریزه و سرشت ابعاد فطری وجود انسان به دو بخش تقسیم میکند: فطرت شناخت و فطرت گرایش. فطرت گرایش دارای 5 شاخه است: فطرت حقیقت‌جوئی، فطرت گرایش به خیر و فضیلت، گرایش به جمال و زیبایی،‌گرایش به خلاقیت و ابداع و گرایش عشق و پرستش. این 5 مورد فطریات اولیه‌اند اما مطهری به صورت مستقیم و غیر‌مستقیم به فطریات ثانیه یا بعبارتی کارکردهای فطرت نیز اشاره دارند که این کارکردها در زمینه‌های مباحث دین‌شناسی، خدا‌شناسی، انسان‌شناسی،‌جامعه‌شناسی،‌تاریخ‌شناسی و… است. مطهری با ارائه نظریه اصالت فطرت،‌به توجیه و تفسیر فلسفه تعلیم و تربیت، اخلاق، جامعه، انسان و… پرداخته‌اند. ایشان با پیش‌زمینه‌ای که از مباحث فلسفی ملاصدرا دارند از اصل حرکت جوهری در ارائه دیدگاه اصالت فطرت خویش استفاده کرده‌اند. شریعتی نیز در ادامه بحث انسان‌شناسی خود، به صورت غیرمستقیم به بحث درباره امور فطری انسان پرداخته است. ایشان معتقدند که خداوند انسان را به گونه خویش آفریده است. خداوند دارای صفات متعددی است،‌ از میان این صفات،‌ سه صفت بارز و مهم هست که عبارتند از: آگاهی، انتخابکنندگی یا آزادی و آفرینندگی. خداوند این سه صفت عمده را نیز در درون انسان نهاده است و به همین دلیل است که انسان جانشین خداوند در روی زمین است و انسان در برگیرنده امانت الهی است و به همین خاطر است که میتوان گفت انسان خویشاوند خداست. انسان با صفت آگاهی هم به خود آگاه میشود و هم جهان و رابطه خود و جهان. و با استفاده از آزادی راه وطریق خود را انتخاب میکند و با صفت آفرینندگی به آفرینش اموری دست میزند که در طبیعت و در خود او وجود ندارد. این تحقیق در یک مقدمه و 4 فصل تنظیم شده است و تقدم و تأخر متفکران در فصل‌بندی، بر طبق تقدم و تأخر زمانی است. واژه‌های کلیدی: فطرت،‌ فطرت ثانیه، عقل هیولانی، عقل مستفاد، از خود بیگانگی،‌ فطرت گرایش،‌ انسان کامل.