جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از استدلا‌های کهن و کمترشناخته شده در کلام اسلامی و شیعی برای اثبات وجود خدا برهانی است موسوم به برهان حدوث صفات. در این برهان با توجّه به حدوث صفاتی خاص برای اجسام و نیز احتیاج هر حادث به مُحدِث و با نفی انتساب حدوث این صفات به موجودات طبیعی، وجود یک مُحدِثِ غیر جسمانی، یعنی خداوند به عنوان پدیدآور صفات حادث اجسام ثابت می‌گردد. پیشینه و تقریرهای مختلف و تطوّرات این برهان در تاریخ کلام امامیّه تاکنون بررسی نشده است و آگاهی چندانی دربارۀ این برهان خداشناسی در دست نیست. از این‌رو، در مقالۀ حاضر با تتبّع در متون کلامی امامیّه سرگذشت، تحوّلات تاریخی و تقریرهای مختلف برهان «حدوث صفات» بازشناسی و تبیین می‌گردد و در نهایت نیز به ارزیابی این برهان پرداخته می‌شود. پژوهش حاضر حاکی از آن است که به‌رغم ناتمام بودن برهان حدوث صفات، برخی از متکلّمان امامی در ادوار و مکاتب مختلف کلام امامیّه برای اثبات وجود خداوند به تقریرهای مختلفی از برهان حدوث صفات استناد کرده‌اند و آن را برهانی تمام می‌انگاشته‌اند.

رسالۀ مختصر امّا پرثمرِ استِقصَاءُ النَّظَر فی البَحثِ عنِ القَضاءِ والقَدَر در زمرۀ تک‌نگاشت‌های متکلّم آوازه‌مند امامی، حسن بن یوسف بن علی بن مُطهّر حِلّی (د: ۶۴۸ _ 726 ھ.ق.) ملقَّب به علّامۀ حلّی قرار دارد که به بحث از موضوع بحث‌برانگیز و مناقشه‌آمیز جبر و اختیار اختصاص یافته است. او در این اثر کوشیده است دیدگاه‌ها و ادلّۀ باورمندان به دو عقیدۀ جبر یا اختیار انسان در صدور افعال را شرح دهد و آنگاه بر اساس دلایل عقلی و نقلی ایستار درست را در این مسئله تبیین نماید. در مقالۀ حاضر، نخست به مهم‌ترین نگاشته‌های متکلّمانِ پیش از علّامۀ حلّی در موضوع قضاء و قدر اشاره می‌شود. پس از آن، ساختار و محتوای رسالۀ استِقصَاءُ النَّظَر، تاریخ نگارش آن، ویراست‌های مختلف به‌چاپ رسیده از این اثر، شروح نگاشته‌شده بر آن و نیز دست‌نویس‌ کهنِ ارزشمندی از رسالۀ مزبور معرّفی و بررسی می‌شود.

رسالۀ «جبر و قدر» یا «جبر و اختیار» نگاشتۀ خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍.ق.) جُستاری است با رویکردی خردگرایانه به مسألۀ مختار بودن یا نبودن انسانها که از مآثِر و مَواریث ارزشمند فلسفی _ کلامی شیعه قلمداد می‌شود. این رسالۀ مختصر تاکنون چند مرتبه در قالب‌های گوناگون به‌طبع رسیده است که در نوشتار حاضر به معرّفی آنها پرداخته می‌شود. آخرین ویراست عرضه‌شده از این رساله که بر بنیاد چاپ سنگی آن و تصحیح مرحوم مدرّس رضوی فراهم آمده است به تازگی از سوی نشر مجمع ذخائر اسلامی انتشار یافته. معرّفی و بررسی و نقد این ویراست موضوع اصلی مقالۀ پیش‌رو قرار گرفته است. در یک ارزیابی کلّی، این ویراست، تصحیحی نااستوار و نامنقّح از متن اثر و طبعی نامطبوع و نامقبول از آن است که بر اشکالات چندگانه و چندگونه‌ای‌ مشتمل است.

سلسله مقالاتی که زین پس زیر عنوان «اشارات و تنبیهات» منتشر می‌شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه‌گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث‌پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری کوتاه و مستقل است در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. عناوین جستارهای بخش نخست «اشارت و تنبیهات» به قرار زیر است: - تک‌نگاشتی ارزنده در شرح احوال و مکاتبات صاحب بن عَبّاد - ملاحظاتی انتقادی در باب کتابشناسی متون چاپ شده در ایران - اعتقادنامه‌ای امامی از مکتب حلّۀ متأخّر

سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اِشارات و تَنبیهات» منتشر می‌شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه‌گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث‌پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش سوم از این مقالات مشتمل است بر سه یادداشت کتابگزارانه در معرّفی و نقد سه تک‌نگاشت شایان توجّه دربارۀ اندیشه‌های کلامی شریف مرتَضی (د: 436 ه‍.ق.). در مقالۀ «تک‌نگاشتی گرانبها دربارۀ اندیشه‌های کلامی شریف مرتضی» کتاب نوانتشار حسَین علی عبدالساتِر با نام «عقیدۀ شیعی و کلام معتزلی: شریف مرتَضی و گفتمان امامی» معرّفی می‌شود. مقالۀ «نخستین گام در تدوین اندیشه‌نامۀ کلامی سَیّد مرتضی» به بررسی نقاط قوّت و ضعف کتابی زیر عنوان «سیّد مرتضی» تألیف آقای علیرضا اسعدی می‌پردازد. نوشتار «تتبّعی نابسنده در باب اندیشۀ کلامی شریف مرتَضی» مروری است انتقادی بر کتاب الشریف المرتضی متکلّماً نوشتۀ رؤوف احمد الشَمَّری که در آن به‌طور خاص، منابع نویسنده در پژوهش و گزارش آراء کلامی سَیّد مرتَضی مورد ارزیابی و نقد قرار گرفته است.

سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اِشارات و تَنبیهات» منتشر می‌شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه‌گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث‌پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش چهارم از این مقالات مشتمل است بر دو نوشتار انتقادی و کتابگزارانه. در مقالۀ «ملاحظاتی در باب مدخل جُزءِ لایَتَجَزّیٰ در دائرة المعارف بزرگ اسلامی» پاره‌ای ملاحظات و انتقادات در باب مطالب مطرح در این مدخل بیان شده است. نوشتار «دو مجموعه مقالۀ نوانتشار دربارۀ برهان جهان‌شناختیِ کلامی» نیز اشارتی است کوتاه به انتشار دو مجموعه مقالۀ تازه در خصوص مسائل جدید طرح‌شده دربارۀ برهان حدوث و قدم و به‌ویژه تقریر نوین ویلیام لِین کرِیگ از آن.

سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اشارات و تنبیهات» منتشر می‌شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه‌گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث‌پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش دوم از این مقالات مشتمل است بر سه نوشته و یادداشت. در «گفتاوردی از ترجمۀ خواجه نصیرالدّین طوسی از زبدة الحقائقِ عین‌القضاة همدانی» با اشاره به گفتاوردی از ترجمۀ فارسی زبدة الحقائقِ خواجه نصیرالدّین طوسی شاهدی بر درستی انتساب این اثر به خواجه ارائه شده است. «ستایش فخر رازی از شریف مرتضی» نوشتاری است در بازگفت عباراتی شایان توجّه از فخر رازی در توصیف و ستایشِ شریف مرتضی. یادداشت «انتشار مجموعه رسائل علوم عقلی شمس‌الدّین محمّد خَفری» نیز به معرّفیِ مختصر مجموعه‌ای نوانتشار از رساله‌های فلسفی و کلامی و منطقی خَفری اختصاص دارد.

بخشی از میراث علمی ارزشمند بازمانده از خواجه نصیرالدّین طوسی )د: 672 ه .ق.(، حکیم شهیر شیعیِ امامی، مکاتبات علمی وی در زمین ههای گونا گون با دانشمندان مذاهب مختلف است. از جملۀ این مکاتبات، رسال ههایی است که نصیرالدّین طوسی و نجم الدّین کاتبی دربارۀ تقریری از برهان صدّیقین برای اثبات وجود خدا به یکدیگر نوشته اند و در آنها بر سر اعتبار این نوع تقریر از برهان صدّیقین و نیز ادّلۀ اقام هشده بر استحالۀ تسلسل گف توگو کرد هاند. از این مکاتبات فلسفی دو تحریر، یکی اصلی و دیگری تلفیقی، برجامانده است که از تحریر اصلی آن تا کنون سه ویراست و از تحریر تلفیقی آن یک ویراست ارائه شده است. در نوشتار حاضر نخست مضمون و مسائل اصلی مطرح در این مکاتبات گزارش شده است و سپس دو تحریر اصلی و تلفیقی بازمانده از آنها با تکیه بر مهمترین نسخه های شناخته شده از این مکاتبات معرّفی گردیده. همچُنین، چهار ویراستِ ارائه شده از مکاتبات طوسی و کاتبی شناسانده و جدا گانه ارزیابی شده است. این بررسی و ارزیابی نشان م یدهد که هر چهار تصحیح تا کنون به طبع رسیده از این مکاتبات ویراس تهایی مغلوط و غیر انتقادی و نامعتبر است و بنابراین ضرورت دارد مکاتبات مزبور بر اساس دست نوشت های کهن موجود بار دیگر از نو با اسلوب علمی و انتقادی تصحیح و منتشر شود.

یکی از برهان‌های مشهور متکلّمان برای اثبات وجود خدا برهان حدوث‌و‌قدم است. تغییر مبانی و روش و رویکردهای متکلّمانِ مکاتب مختلف در بررسی مسائل کلامی موجب بروز تحوّلاتی در نحوۀ تقریر آنان از این برهان شده‌است. تطوّرات تاریخی برهان حدوث‌و‌قدم از موضوعات کمتر کاویده‌شده در تحقیقات کلامی به‌شمار می‌آید. در مقالۀ حاضر، با بررسی نگاشته‌های متکلّمان امامی مکتب حلّۀ متأخّر تقریرهای چهارگانۀ آنان از این برهان شناسایی‌شده و ضمن مقایسۀ این تقریرها با تقریر معروف برهان مزبور در مکتب حلّۀ متقدّم تحوّلات رخداده در صورت‌بندی مقدّمات برهان و روش اثبات آنها تبیین می‌گردد. این پژوهش تاریخی _ تطبیقی نشان می‌دهد که استناد به «امکان ذاتی» موجودات بجای «طریقة الأحوال» برای اثبات حدوث عالَم، لحاظ «امکان ذاتی» بجای «حدوث امکانی» به‌عنوان علّت احتیاج عالَم به خالق و نیز حذف اثبات «فاعل مختار بودنِ خداوند» از شمار مقدّمات برهان، از جمله تحوّلات مهمّی است که در تقریر برهان حدوث‌و‌قدم در این مکتب رخ‌داده‌است.