جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متکلمان اسلامی فاعلیت خدا را بالاراده دانسته و اراده را صفت فعل و غیر از علم در نظر می‌گیرند. در این میان، میرزا مهدی اصفهانی در تبیین نحوه شکل‌گیری فعل الاهی نظریه رأی را مطرح می‌کند و میان رأی، اراده و مشیت تفکیک می‌کند. تحقیق حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و به شیوه کتاب‌خانه‌ای نظریه رأی را بررسی کرده که حاصلش این است که میرزا مهدی اصفهانی رأی را اولین مرحله از مراحل شکل‌گیری فعل الاهی، و عاملی مؤثر در شکل‌گیری مشیت، اراده، قدر و قضا می‌داند، و چنین تبیین می‌کند که علم الاهی فقط شأنیت کاشفیت دارد، و این کاشفیت، هم دربردارنده کیان و هم دربردارنده نقیضش لاکیان است، و برای تحقّق فعل الاهی باید عامل تعیین‌کننده و مخصّصی وجود داشته باشد تا یکی از دو طرف کیان و نقیضش لاکیان را برگزیند، و این عامل همان رأی است که از صفات کمال فعل الاهی است، و رتبه‌اش بعد از علم الاهی قرار دارد، و خداوند مالک رأی است، و تجلّی این رأی در مراحل متعدّد تحقّق فعل الاهی نمود پیدا می‌کند.

مهمترین جنبه دفاعی علم کلام، پاسخ به شبهات اعتقادی است. قرآن­کریم به عنوان اساسی­ترین منبع اسلامی، به شبهات اعتقادی پاسخ داده و بخشی از کارکرد آن، معطوف به این موضوع است. در این نوشتار، ضمن بیان شاخصه­های پاسخ­گویی موفق به شبهات و سؤالات، نحوه به­کارگیری آنها توسط قرآن در پاسخ به شبهات اعتقادی را مورد بررسی و تحلیل قرار خواهیم داد. این بررسی می­تواند، مدل و تصویر روشنی از جهت­گیری­های کلی قرآن در این زمینه ارائه دهد. اقناع کامل مخاطب با ابزارهای مشروع و صحیح، اهتمام به هدایت و ایجاد زمینه و فرصت اصلاح، توجه به مخاطب و در نظرگرفتن شرایط و خصوصیات او، استحکام و اتقان در عین ساده و روان بودنِ پاسخ­ها، تکیه بر دلیل و برهان و ارائه پاسخ در فضایی آرام و به دور از تشنج، مهمترین شاخصه­هایی است که توسط قرآن، در پاسخ­ به شبهات اعتقادی به نحو دقیق و کامل به­کارگرفته شده است. شاخصه­های فوق، با اهداف و انتظارات قرآن از پاسخ به شبهات همسو بوده و در شکل­گیری و انتخاب روش و محتوای پاسخ، نقش تعیین­کننده­ای دارند.

امروزه نظریه عینیت صفات با ذات به عنوان تفسیری از توحید صفاتی، اندیشه‌ای معروف و متداول در میان متکلّمان امامیه تلقّی می‌شود. انتساب این اندیشه به مدارس کلامی امامیه، خصوصاً پیش از رونق فلسفه صدرایی به صورت جدّی مورد تردید است. بررسی آثار و شواهد نشانگر آن است که نه تنها در این مدارس اثری از نظریه عینیت صفات با ذات قابل ‌مشاهده نیست، بلکه گرایش ایشان به نظریه نفی صفات، به عنوان رقیب نظریه عینیت، از ادلّه و شواهد فراوانی برخوردار است. این نوشتار با روش مطالعه اسنادی با تحلیل گزارش‌های تاریخی و نیز بررسی کلمات و مبانی متکلّمین امامیه در دو مدرسه کوفه و قم، در صدد رصد نظریّه نفی صفات در این دو مدرسه است. بررسی گزارش‌های کلامی و نیز کلمات متکلمان شاخص این دو مدرسه، یعنی زراره، هشام بن حکم و مؤمن الطاق، نشان از صحّت انتساب نظریه نفی صفت به ایشان دارد. نقل صریح احادیث نفی صفت بدون هیچ‌گونه تفسیر و تأویل، روایات نفی توصیف، روایات نفی وساطت صفت میان ذات و افعال الهی، روایات حدوث اسماء، تفسیر سلبی و کارکردی صفات و پرهیز از تفسیر اثباتی، و نیز اظهار تنافی اثبات صفت با آموزه توحید ذاتی و لزوم محدود شدن ذات، برخی از ادلّه و شواهد انتساب نفی صفت به این دو مدرسه کلامی است.

در دو دهۀ اخیر، اشتیاق حاجی، با برجسته کردن بخشی از مسئلۀ اختیار که پیش از این توجه چندانی به آن نشده بود، استدلال کرده است که تعین‏گرایی علی نه‏تنها مسئولیت اخلاقی، بلکه الزامات اخلاقی را هم با چالش مواجه می‏سازد. وی در این زمینه می‏کوشد از طریق اثبات ویژگی برخورداری از امکان‌های بدیل برای الزامات اخلاقی و سپس نشان دادن تعارض آن با تعین‏گرایی علی، از ناسازگاری الزامات اخلاقی با تعین‏گرایی علی دفاع کند. نوشتار حاضر، با بررسی دیدگاه وی دربارۀ اثبات امکان بدیل قوی برای الزامات اخلاقی که در حفظ اعتبار استدلالش نقشی مهم ایفا می‏کند، کوشیده است نشان دهد که مدعای وی دربارۀ عدم نیازمندی الزامات اخلاقی به منشأ نهایی بودن عامل نادرست یا دست‏کم نامدلل است. گفتنی است که نقد مذکور فقط شیوۀ استدلال وی را زیر سؤال می‏برد، ازاین‌رو به مدعای اصلی وی دربارۀ ناسازگاری الزامات اخلاقی با تعین‏گرایی علی نه‏تنها خللی وارد نمی‏سازد که حتی آن را تقویت هم می‏کند

جهت مشاهده فیلم درسگفتار در آپارات، به آدرس داده شده در یادداشت مراجعه کنید.

نشست علمی «ظرفیت‌شناسی کلام مأثور» از سوی انجمن ادیان و مذاهب اسلامی جامعةالمصطفی(ص) و با همکاری انجمن کلام اسلامی حوزه و گروه کلام اسلامی جامعةالمصطفی(ص) برگزار شد. در این نشست علمی که دبیری علمی آن را حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی کریمی بر عهده داشت، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا برنجکار، رئیس انجمن کلام اسلامی حوزه به ارائه مطالب مربوط به موضوع ظرفیت‌شناسی پرداخت. نشست علمی مذکور ۳۰ بهمن‌ماه جاری از ساعت ۱۰ الی ۱۲ در قم، میدان جهاد، مجتمع جامع امام خمینی(ره)، سالن شهید صدر برگزار شد.

توحید اعتقاد بنیادین تمام ادیان الهی و سنگ بنای تمام اعتقادات اسلامی است. نقطه آغازین دعوت رسولان الهی، پذیرش وحدانیت خداوند متعال و نفی هرگونه شریک و شبیه به اوست. با وجود آنکه اصل توحید مورد اتفاق تمام مسلمین است، تقریرات و تفسیرات بسیار مخالف و متنوعی در شاخه های مختلف آن ارائه شده است و اختلاف میان متفکران بر سر مباحث توحید سخت و سهمگین است. پیام آوران الهی و اولیاء معصومین علیهم السلام در دوره حضور تلاش بسیاری برای تبیین نگاه صحیح توحیدی داشته اند و با ثمرات اندیشه های فلسفی یونانی و شهود عرفا به مقابله جدی برخاسته اند. در درس گفتار حاضر،‌ استاد دکتر رضا برنجکار پس از تبیین نظریات وحیانی، فلسفی و عرفانی در باب توحید،‌ به نقد برخی از لوازم باطل شیوه فلاسفه و عرفا پرداخته اند.

چکیده اصل فارسی: نویسنده با بررسی معانی لغوی و اصطلاحی عقل، به تفاوت عقل اصطلاحی و عقل به کار رفته در قرآن و سنت از ناحیه وجودشناختی و معرفت‌‏شناختی پرداخته است. در بخشی از مقاله با طرح صورت های مختلف تعارض عقل و وحی به مباحثی بدین قرار اشاره رفته است: ارتباط روح و عقل، زمان بهره‏ مندی از عقل و کمال آن، درجات عقل، حجیت عقل، ارتباط اراده و عقل، محدوده داوری عقل و دین، تعارض عقل فطری با نقل قطعی، تعارض عقل اصطلاحی با نقل قطعی. اغلب مباحث طرح شده در شماره دوم مجله نقدونظر درباره عقل و دفاع عقلانی از دین و ارتباط عقل و وحی بود. روشن ساختن معنای عقل و مشخص کردن حدود آن، از مهمترین و اولی ترین بحث هاست و حل منطقی و درست‏ بسیاری از منازعات اعتقادی در گرو ارائه تصویر روشنی از آن است. از این رو انتخاب مساله عقل در شماره‏ های نخستین مجله ‏ای که سمت و سوی آن در حوزه مباحث اعتقادی و کلامی است، کاری است‏ شایسته و بجا. چنانکه در سرتاسر اظهارات و نوشته‏ های مندرج در مجله دیده می‏ شود، نویسندگان در ضمن بحث معانی متفاوتی را از عقل مراد می‏ کنند و گاهی نیز خود بر این اختلاف معانی تصریح می‏ کنند. از جمله این معانی می‏ توان از این موارد نام برد: «مجموعه علوم و معارف بشری‏»، «عقلی که نه محدود به روش های علوم طبیعی و نظری است و نه در بند قوانین منطق و مابعدالطبیعه ارسطویی‏»، «عقل ظاهربین و جزوی‏»، «عقل الهی و کلی‏»، «قوه ‏ای که همه یا تقریبا همه انسان ها از آن بهره ‏مندند و احکامش مورد قبول عمومی و همگانی است‏» و بالاخره «قوه ‏ای که مسائل دنیوی را حل می ‏کند.» یکی از استادان محترم ضمن بیان این مطلب که عقل افلاطون و ارسطو، عقل متکلمان، عقل فارابی و ابن‏ سینا و دکارت و... با هم فرق می‏ کنند، بحق اظهار فرموده ‏اند. «همه کسانی که دم از عقل و منطق می ‏زنند، صورتی از عقل را، هرچند به ابهام و اجمال، در نظر دارند. البته آن عقل را عقل مطلق یا عقل اصلی و اصیل می‏دانند و اصلا درباب عقل بحث نمی‏کنند و چه خوب بود بحث می‏ کردند».

آموزۀ نفی صفات به‌صراحت در روایات اهل‌بیت(ع) آمده و در مدارس کلامی امامیه مورد پذیرش اکثر متکلمان امامیه بوده است. با وجود این، امروزه براساس مبانی فلسفی، و به‌خصوص حکمت متعالیه مورد نقد و انکار قرار می‌گیرد. در تحقیق حاضر، مبانی و ادلۀ آموزۀ نفی صفات از متون کلامی امامیه در مدارس گوناگون کلامی شناسایی و استخراج و نشان داده شده است که این آموزه دارای مبانی عقلی و کلامی خاص خود است. این مبانی و ادله به‌طور خلاصه عبارت‌اند از: آموزۀ توحید ذاتی با سه تقریر نفی تعدد، نفی ترکیب، و نفی شبیه، اتحاد وصف و صفت، امتناع توصیف ذات، امتناع محدودیت، مخلوقیت صفت و موصوف و آموزۀ خلقت. در کنار آنچه گفته شد، تعداد زیادی از روایات ناظر بر نفی صفت هم پشتوانۀ نقلی این دیدگاه هستند.