جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در شرایط کنونی که جوامع دینی، به‌ویژه شیعیان، با فشارهای ناشی از جهانی‌شدن، عرفی‌شدن مناسک و بحران معنا مواجه‌اند، بازخوانی نقش مکان‌های حافظه‌ای همچون عتبات عالیات ضرورتی نظری و تمدنی به شمار می‌رود. مسئله اصلی این پژوهش بررسی این نکته است که چگونه عتبات عالیات می‌توانند در برابر فرسایش معنا و گسست‌های هویتی، به بازتولید هویت جمعی شیعه کمک کنند. پرسش محوری آن است که مناسک و زیارت در کربلا و نجف از چه طریق و در چه سطحی می‌توانند حافظه فرهنگی را فعال کرده و انسجام روانی، تداوم تاریخی و بازآفرینی روایت‌های هویتی را تقویت نمایند. روش تحقیق به‌کاررفته در این مقاله کیفی و تحلیلی است و با رویکرد توصیفی-مفهومی، از چهارچوب نظری حافظه فرهنگی یان آسمن، مفهوم مکان حافظه پیر نورا، و روایت هویتی پل ریکور بهره گرفته است. تحلیل اسناد تاریخی، متون نظری و شواهد آیینی، به‌ویژه مطالعۀ موردی آیین اربعین، امکان تبیین دقیق‌تری از جایگاه عتبات در فرایند انتقال معنا فراهم ساخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که عتبات عالیات نه‌تنها به‌عنوان مکان‌های حافظه محور، حافظۀ تاریخی شیعه را زنده نگه می‌دارند، بلکه از طریق بازآفرینی آیین‌ها، تولید احساس تعلق و ایجاد شبکه‌های همبستگی فراملی، به یکی از مهم‌ترین منابع هویت‌ساز در تمدن اسلامی بدل شده‌اند. این نتیجه بیانگر آن است که توجه به ظرفیت حافظه‌ای و تمدنی عتبات، می‌تواند در برابر تهدیدهای ناشی از عرفی‌سازی و کالایی‌سازی آیین‌ها، راهبردی برای پایداری هویت شیعی باشد.

سفر به عتبات عالیات و زیارت قبور ائمه اطهار (ع) از دیرباز مورد توجه مسلمانان جهان به‌ویژه شیعیان بوده است و همواره مشتاقان اهل بیت (ع) در هر شرایط و با هر مشقتی خود را به آن بارگاه‌های نورانی می‌رسانند و در برابر آن ساحت مقدس، عرض ادب و ارادت می‌کنند. در این ارتباط، همواره نقش علما و مراجع عظام تقلید در ترویج و گسترش فرهنگ زیارت مهم بوده و موعظه‌ها و بیانات آنان در این باره،اثرگذار بوده است. در میان علما، نقش شیخ مرتضی انصاری، از زعمای شیعه و بزرگ‌ترین مرجع تقلید عصر خود، شایان توجه است. او با سکونت در جوار بارگاه ملکوتی امیرالمؤمنین (ع) و اشتغال به تحصیل و تدریس و پس از آن، مرجعیت عامه شیعه، از برکات زیارت روزانه و ارتباط معنوی بهره‌مند شد. در این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال هستیم که شیخ انصاری به‌عنوان عالم برجسته زمانه خود چه گام‌های علمی و عملی در ترویج فرهنگ زیارت عتبات برداشته‌اند. رویکرد پژوهش حاضر توصیفی­_‌تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای است که با هدف بررسی اهمیت تبیین آموزه‌های اخلاقی و عرفانی زیارت از منظر شیخ مرتضی انصاری (ره) و اقدامات وی در راستای فرهنگ زیارت انجام می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در سیره و منش زندگی ایشان، زیارت قبر مطهر امام حسین (ع) جایگاه ویژه‌ داشته است و بارها به شاگردان و مخاطبین خود، آن را توصیه می‌کرد‌ند. شیخ انصاری در دوران زعامت شیعه از احیاکنندگان زیارت اربعین بودند و اقداماتی مانند ساخت کاروان­سرا را در تسهیل این امر مهم انجام دادند.

نجف به عنوان یکی از مهم­ترین مراکز تمدن اسلامی ، در دوازده کیلومتری غرب رودخانه فرات بنا شده، ولی مکان نامطلوبی برای زندگی بسیاری از مردم بوده است. با این حال، پس از دفن حضرت علی(ع) این بیابان متروک به تدریج مورد توجه مشتاقان و ارادتمندان آن حضرت قرار گرفت. به تدریج و طی قرن­ها، مدارس و کتابخانه‌های متعددی در اطراف مقبره ساخته شد و نجف به مرکز آموزش الهیات و عقاید شیعه در تمدن اسلامی تبدیل شد. امروزه این شهر محل استقرار یکی از مهم­ترین مراکز آموزشی- مذهبی تمدن اسلامی به نام «حوزه علمیه نجف» می باشد. مقاله پیش­رو حول دو بحث است: اول به مبادی و وجوه پیدایش نجف در تمدن اسلامی پرداخته شده و به شکل­گیری آرامگاه امام علی(ع) در راستای بافت اولیه شهر نجف تمرکز دارد. بحث مهم­تر مقاله؛ تحول و تاثیرگذاری بافت حرم امام علی(ع) به مثابه دگرگونی بافت شهری نجف در تمدن اسلامی از زمان پیدایش تا دوره معاصر را مورد بررسی قرار می­دهد. مقاله حاضر بر این مسأله تاکید دارد که حرم و بارگاه امام علی(ع) تأثیر زیادی در دگرگونی تاریخی بافت شهری نجف داشته است. براین اساس، مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخی مستدل به این پرسش است که چه نسبتی بین بافت حرم امام علی(ع) با تحولات و تغییر بافت شهری نجف وجود دارد؟ به عبارت بهتر، بررسی تاریخی دگرگونی بافت کالبدی نجف - حرم و تاثیرگذاری حرم بر بافت شهری نجف در تمدن اسلامی(تا قبل از دوره معاصر) مسأله اصلی پژوهش حاضر است. رهیافت نهایی پژوهش آن­که ؛یکی از مهم­ترین عوامل رشد و درخشش نجف در تمدن اسلامی؛ مدنیت و مناسبات اجتماعی- فرهنگی واقع شده در آن متأثر از شکل­ گیری حرم می باشد.

علمای مشروطه­خواه در نجف اشرف سهم قابل توجهی در روند توسعه انقلاب مشروطه ایران داشته‌اند، به­طوری که نمی‌توان نقش برجسته آن‌ها را در مراحل مختلف این انقلاب سرنوشت‌ساز در تاریخ ایران نادیده گرفت. ارسال بیانیه‌ها، نامه‌ها و تلگراف‌های مختلف از سوی این علمای بزرگ، به­ویژه در دوران استبداد صغیر (۱۳۲۶-۱۳۲۷ ق) به­عنوان اعتراضی علیه حکومت استبدادی مطلقه خاندان قاجاریه، و نیز علیه وام‌های خارجی، وضعیت اقتصادی رو به وخامت، استفاده از خشونت و قساوت علیه رعایا و همچنین دفاع از مشروطه و مجلس ملی،ازعوامل مهم در گسترش مشارکت مردم ایران در روند حرکت مشروطه و تزلزل پایه‌های حکومت قاجاریه بود. بر این اساس، این مقاله قصد دارد تا نقش مکاتبات علمای نجف اشرف در حرکت مشروطه ایران را بررسی کرده و به سه سئوال زیر پاسخ دهد: 1. آیا مکاتبات این علمای نجف اشرف تاثیری در روند تحولات این انقلاب داشته است؟ 2 . مهم‌ترین انتقاداتی که این علمای بزرگ در نامه‌های خود مطرح کردند، چه بود؟ 3. تعامل و ارتباط علمای نجف با مشروعه­خواهانه و در رأس آنان با آیت­الله شیخ فضل­­الله نوری چگونه بود؟

حکومت عثمانی نخستین‌بار در عصر سلیمان قانونی به عراق دست یافت که با حضور سلطان در بغداد و زیارت مزار‌های مشاهیر مسلمانان همراه بود. عثمانیان پس از این­که عراق عرب را در عصر شاه عباس اول از دست دادند، تلاش‌هایی برای باز‌پس‌گیری آنجا انجام دادند که سرانجام، در عصر مراد چهارم بار دیگر بر عراق دست یافتند که با حضور سلطان عثمانی در آن­جا و توجه مجدد به مزار معاریف اهل تسنن همراه بود. با نگاه به این­که عثمانیان داعیۀ رهبری جهان اسلام و دفاع از اسلام را داشتند و نیز آنان با رویکرد تسامح و تساهل نسبت به دیگر ادیان و مذاهب خود را محبّ اهل‌بیت (ع) می‌دانستند، در این پژوهش کوشش شده است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی و منابع کتابخانه‌ای و نیز با تکیه بر منابع ترکی عثمانی سهم مستقیم سلاطین حاضر در عراق در بازسازی اماکن شیعی بررسی شود. یافته‌های پژوهش نشان داد که باوجود ادعای پژوهشگران در بناسازی سلطان عثمانی برای اهل‌بیت (ع) و نیز داعیۀ سلاطین عثمانی در ارادت به اهل‌بیت (ع)، غالب توجه آنان به بازسازی مقبره‌های معاریف اهل تسنن معطوف بوده و اقدام برجسته‌ای در بازسازی عتبات نداشته‌اند و معدود اقامات انجام شده در این دوره را باید سهم والیان محلی برشمرد.

بعد از بیداری فکری و علمی جوامع اسلامی در حدود دو قرن اخیر، عده‌ای از روشنفکران و اندیشمندان مسلمان و حتی رهبران دینی که با موج عظیم سیانتیسم و پیشرفت علوم در جهان غرب مواجه شده بودند، تلاش‌های اصلاحی فراوانی را برای تطبیق و هماهنگ نمودن آموزه‌ها وفرهنگ اسلامی با تمدن نوین علمی غرب انجام دادند. به جهت سطح بهره مندی اصلاحگران و تجددخواهان از عقائد اصیل اسلامی و چگونگی تأثیرپذیری و انفعال آنها در مقابل افکار علمی جدید که از شدت و ضعف برخوردار بود، دو طیف متفاوت شکل گرفت. یک طیف تجددخواهان افراط گرا بودند کهبا خود باختگی و علم زدگی وغفلت از مبانی اومانیستی و لیبرالیستی جهان غرب بعد از رنسانس علمی، گرایش غالب و راهبرد تعارض و تمایز علم ودین به معنای رایج آن در حوزه غرب یهودی-مسیحی را برجسته نمودند، وطیف دیگر در برخورد با پدیده علم وتکنولوژی نوین تلاش کردند راه میانه بین علم ودین بیابند، که جوامع اسلامی هم از ثمرات علوم تجربی و پیشرفت‌های جهان مدرن بهره مند گردد، وهم ازتمدن و فرهنگ و اخلاق علم زده و اومانیستی تفکرفلسفی غرب در امان باشند، این دوگروه با ساده پردازیهای مصلحت اندیشانه وشتاب زدگی درپذیرش برخی مبانی علمی وسطحی نگری دراصول دینی، گروهی بسوی انفعال و از خود بیگانگی و گروهی بسوی تساهل و تسامع دینی وچشم پوشی از برخی اصول اسلامی گام برداشتند. این مقاله در صدد بررسی انتقادی دیدگاه برخی از روشنفکران و اندیشمندان این دو طیف با روش تحلیلی -توصیفی و منابع در دسترس کتابخانه‌ای می‌باشد.

دین اسلام با تأکید بر جایگاه بنیادین عقل در فرآیند معرفت‌شناسی دینی، همواره مسیر تمدن‌سازی و پیشرفت را ترسیم نموده است. در این منظومه فکری، نسبت سنجی عقل و دین از جمله چالش‌برانگیزترین مباحث بوده که طیفی از آراء را شامل می‌شود؛ از نفی کامل هرگونه ارتباط تا اعتقاد به رابطه‌ای تکاملی و ذاتی. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-تاریخی نشان می‌دهد که اوج گیری تمدن اسلامی مرهون چهار رکن اساسی بوده است: نخست، تکیه بر قرآن و سنت به‌عنوان چارچوب هویت‌ساز؛ دوم، پذیرش عقل به‌مثابه ابزاری معتبر در فهم دین؛ سوم، بنیان‌گذاری ایمان بر استدلال‌های عقلانی؛ و چهارم، نقد و بازخوانی میراث فکری اسلام. بررسی داده‌های تاریخی مؤید آن است که در دوره‌های طلایی تمدن اسلامی، تعامل سازنده عقل و دین به هماهنگی یافته‌های علمی با تعالیم وحیانی و گسترش فضای گفت و گو منجر شده بود. در این میان، نظام اجتهاد پویا به‌عنوان مکانیسمی کارآمد، انعطاف شریعت در برابر تحولات زمانی را ممکن ساخته بود. یافته‌های این مطالعه که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده، گویای آن است که بازتولید این الگوی تعاملی در دوران معاصر می‌تواند سنگ بنای تمدنی نوین باشد که از سویی به مبانی اصیل اسلامی وفادار است و از سوی دیگر، توان پاسخگویی به چالش‌های پیچیده جهان امروز را دارا می‌باشد. این مسیر، احیای عقلانیت دینی را به‌عنوان پیش‌شرط ضروری هرگونه نوزایی تمدنی در جهان اسلام معرفی می‌کند.

هر ساختاری در اندیشه‌ورزی، تابع تعقل و منطقی است که مهم‌ترین نمود آن، پایبندی به مبنای طرح‌شده در آن ساختار و تطبیق محتوای ارائه با آن است. ازاین‌رو می‌توان ادعا کرد اساسی‌ترین تفاوت منظومه فکری آیت­الله خامنه­ای با سایر اندیشه‌ورزان حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و تمدنی، همین رعایت الزام به مبنای طرح‌شده است؛ چراکه تمدن سامانه‌ای پیچیده از باورها، ارزش‌ها و ساختارهای فکری به‌صورت نظام‌مند است و پایبندی به آن‌ها است که موجب شکل‌گیری، هویت و دوام آن می‌شود. سؤال این است که چه ویژگی‌هایی در منظومه فکری ایشان باعث شده تا تحلیل تاریخی-تمدنی او، برخلاف سایر شیوه‌های فکری، از انسجام و کارآمدی بیشتری برخوردار باشد؟ آنچه در کتاب «انسان ۲۵۰ ساله» و نحوه طبقه‌بندی از ادوار امامان دیده می‌شود، همان تفکری است که در سایر رویکردهای ایشان نیز مشاهده می‌شود: رویکردی کل‌گرا، هدفمند و مبتنی بر رعایت الزامات مبنای طرح‌شده. معظم‌له با این معیار، علاوه بر اینکه خط بطلانی بر پراکندگی عملکرد امامان می‌کشد، الگویی عملی از روش و منش هدایتگری برای فرد و جامعه در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. این پژوهش با اتخاذ رویکردی توصیفی-تحلیلی کوشیده است افزون بر معرفی اصل دوره‌بندی ادوار امامان (ع) که بابی مهم در فهم و تحلیل‌های بعدی است، ده ویژگی کلیدی این دوره‌بندی در کتاب «انسان ۲۵۰ ساله» را که به‌نوعی گویای کارآمدی آن است، شناسایی، تبیین و با مبانی فکری نویسنده تطبیق دهد. می‌توان ادعا کرد انسجام و عدم تناقض در مبنا و بنا یا همان تحلیل و عملکرد دوران معصومین (ع) در نگاه صاحب اندیشه، یکی از کارآمدی‌های این دوره‌بندی است.

در میان شهرها و ولایات ایران اسلامی، قزوین به عنوان یکی از پیشینه‌دارترین مراکز فرهنگی و تمدنی ایران محسوب می‌شد که در دوره اسلامی قدرت‌های حکومتگر بر آن‌جا از حیث سیاسی و مذهبی تنوعات متناوبی داشته‌‌ و از لحاظ جایگاه میان‌راهی و موقعیت جغرافیایی نیز دارای اهمیت ویژه‌ای بوده‌است؛ چنان‌که از سده نخست هجری، حضور گسترده مرزداران، عالمان و زاهدان در کنار رونق مکاتب حدیث، فقه و فلسفه به شکل‌گیری نخستین نهادهای آموزشی در این شهر انجامیده‌اسست. در واقع دیرینگی، دوام، استمرار و پویایی این نهادها حاصل وضع خاص جغرافیایی، سیاسی و بالمآل فرهنگی آن است. نویسندگان در این پژوهش، با آگاهی از محدودیت در داده‌های تاریخی، درصددند مؤسسات و نهادهای علمی و فرهنگی قزوین را از آغاز دوره اسلامی تا ایلخانان مغول بررسی کنند و بدین پرسش پاسخ دهند که این نهادها از لحاظ نوع، ماهیت و کارکرد، چه تحوالاتی را پشت سر گذاشته‌اند. یافته‌های این پژوهش توصیفی- تحلیلی نشان می‌دهد قزوین در این دوره طولانی به‌واسطه وجود موسساتی آموزشی، چون مساجد، مدارس، خانقاه‌ها، کتابخانه‌ها و رواج و روایی آموزش علوم عمدتاً دینی از جمله قرآن، حدیث، فقه و مقدمات آن‌ها، از پایگاه‌های مهم دانش‌های ادبی و اسلامی محسوب می‌شده و از این رو مقصد بسیاری از عالمان و جویندگان علوم بوده‌است. همچنین نقش برجسته خاندان‌های منتفذی چون دبیران و رافعان درخور توجه ‌است که در گسترش و رونق دانش و توسعه نهادهای علمی و آموزشی سهم بسزا داشتند.

کتاب «تاریخ» خلیفه بن خیاط به‌عنوان یکی از نخستین نمونه‌های تاریخ‌نگاری عمومی در سنت اسلامی، واجد ارزشی دوگانه است؛ از یک‌سو سندی تاریخی در ثبت تحولات سیاسی و اجتماعی صدر اسلام و از سوی دیگر نمونه‌ای روش‌مند از تلفیق سنت حدیثی با تاریخ‌نگاری نگارشی. این پژوهش با رویکردی تحلیلی به واکاوی دقیق منابع و مآخذی می‌پردازد که خلیفه بن خیاط در تدوین اثر خود بدان‌ها تکیه داشته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که وی با بهره‌گیری از طیف متنوعی از راویان حدیث، مورخان هم‌عصر، آثار مکتوب پیشین نظیر سیره، مغازی و انساب و نیز با التزام به نقل زنجیره‌ای و ساختار سال‌شمارانه توانسته است روایاتی مستند، منسجم و قابل اتکا ارائه کند. تحلیل آماری ساختار روایت‌ها و جغرافیای راویان، وابستگی چشم‌گیر او به حوزه‌های علمی بصره و کوفه را آشکار می‌سازد. این مقاله با برجسته‌سازی جایگاه خلیفه بن خیاط در زنجیره تحول تاریخ‌نگاری اسلامی نشان می‌دهد که اثر وی نه‌فقط منبعی کهن بلکه الگویی روشمند برای مورخان نسل‌های بعدی است. خلیفه در این اثر از گونه‌های مختلف منابع از جمله روایت‌های شفاهی برای غنای محتوایی بهره برده است اما بررسی آماری نشان می‌دهد تکیه او بر تک‌نگاری‌ها و منابع مکتوب چون سیره و مغازیِ اواخر قرن اول و دوم هجری بیش از استفاده‌اش از تاریخ شفاهی بوده است.