جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و با استناد به گزارشات تاریخی، در پی پاسخ به این سؤال است که چرا در دوره تاریخی مدنظر (460 تا 638 ق) بسامد متون عرفانی افزایش چشمگیری داشته است؟آنچه در این دوره باعث رشد متون عرفانی گردید گسترش مکتب اشاعره و توجه خاص آن‌ها به «قلب» به عنوان ابزاری کاربردی در معرفت‌شناسی است که می‌توان آن را ذیل تحولات فرهنگی دسته بندی کرد. هر چند معتزله نیز به حیات فکری خود ادامه داد اما غلبۀ بعضی از اصول اشعری را می‌توان در تألیفات معتزله نیز مشاهده کرد. از جمله این اصول «شهودگرایی و اتکاء به قلب» به عنوان ابزار شناخت است.پشتیبانی خلفای عباسی از این مکتب نیز در روند فراگیر شدن آن و همچنین وجود ارتباط بین علمای سرآمد این مکتب با حکام عباسی یا حکام تحت نفوذ آن‌ها از جمله دلایل سیاسی بود که بر گسترس مکتب اشاعره کمک شایانی کرد.

مساله‌ی شرّ که از چالشی ترین موضوعات فلسفی ـ کلامی به شمار رود، به طور خاص به مثابه ی دست آویزی برای به چالش کشیدن اصل وجود خداوند و یا صفات کمالی الهی محسوب می شود. به همین دلیل با مشرب های متفاوت فکری در صدد برآمده اند به تقریرهای مختلف از مساله ی شرّ در ابعاد طبیعی، اخلاقی و اگزیستانسی آن پاسخ دهند. هر چند وجهه ی وجودی مساله ی شرّ در غالب پاسخ ها مورد غفلت قرار گرفته است. در این بین متکلمان مسلمان با ارائه و پروراندن نظریه اعواض کوشیده اند تا سازگاری شرور را با آموزه ی عدل الهی نشان دهند. این نظریه وجهه ی اگزیستانسی مساله ی شرّ را مغفول نمی گذارد لذا در این تحقیق به عنوان راه حلّی پاسخگو به جنبه ی اگزیستانسی شرّ مورد بازخوانی قرار گرفته است. هم چنین در تطبیقی با نظریات روان درمانی یالوم، نشان داده می شود نظریه اعواض در پرتو یک رابطه ی اصیل و واقعی بین خداوند و انسان معنادار می شود و می تواند به عنوان یک راهکار درمانی برای افراد آسیب دیده از رنج مورد توجّه جدی قرار گیرد.

یکی از مسائلی که همواره ذهن بشر را به خود مشغول داشته معنای زندگی است. این مسئله در جهان امروزی از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا امروزه با وجود پیشرفت‌های گسترده‌ در زمنیه علم و تکنولوژی، غبار یأس و ناامیدی و احساس بی‌معنایی بر آینه فکرت آدمیان نشسته و اضطراب و دل‌نگرانی آمیخته با حس زجرآور ‌ترس و تردید و پوچ‌انگاری در همه‌جا سایه گسترانده است، به همین جهت دیدگاه‌های مختلف در پی پاسخی برای معنادار بودن زندگی بوده‌اند، یک دیدگاه، دیدگاه دینی است؛ چنان‌که در متون دینی، هدف‌داری خلقت موج می‌زند و انسان مؤمن دارای حیات معنوی بوده و زندگی‌اش رو به رشد و تقرب به سمت خداوند است. بنابراین معنویت برخاسته از دین به‌طور عام و دین اسلام به‌طور خاص دارای مبانی، مؤلفه‌ها و ساختاری می‌باشد که در معنا بخشی زندگی انسان‌ها، تأثیر بسزایی دارد از این رو پژوهش حاضر با بررسی نقش معنویت دینی در پی پاسخ به این سؤال بوده است که معنویت دینی چه نقشی در معنابخشی زندگی انسان دارد؟ روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه صورت گرفته است. بعد از بررسی مبانی و ویژگی‌های معنویت دینی، قابلیت‌ها ومیزان توفیق آن در معنا بخشی زندگی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج تحقیق حاکی از آن بود که معنویت دینی با دارا بودن مبانی ای مانند اصالت روح، اصالت فطرت، اصالت عالم غیب و اصالت شریعت برای انسان معنایی از زندگی را ترسیم می‌کند که ضمن داشتن انواع کارکردهای فردی و اجتماعی دارای ویژگی‌هایی مانند بساطت و وضوح، سازگار و پاسخگو بودن به گرایشات درونی، ایجاد نشاط و امید پایدار، حقیقی و .... می‌باشد.

جستار حاضر درصدد بررسی دیدگاه علامه طباطبایی(ره) پیرامون پیدایش و تحول شخصیت اخلاقی انسان است؛روش پژوهش این است که مسائل مرتبط با شخصیت اخلاقی انسان از طریق فیش‌برداری از آثار علامه گردآوری و سپس با رویکرد عقلی-تحلیلی به تحلیل آن‌ها پرداختیم. سؤال‌های پژوهش عبارتند از: 1) منشأ پیدایش شخصیت اخلاقی از منظر علامه طباطبایی چیست؟ 2) عوامل درونی و بیرونی رشد و تحول شخصیت اخلاقی انسان از منظر ایشان کدامند؟ علامه در تفسیر المیزان، شاکله را به معنای خلق و خوی می‌داند . بنابراین با توجه به تحلیل‌های فلسفی علامه در بحث خلق و کیفیت ایجاد آن در افراد، خلق را یکی از منشأهای شخصیت اخلاقی نزد علامه دانست. علامه برای رشد و تحول شخصیت اخلاقی، عوامل درونی و بیرونی ذکر کرده است که عوامل درونی در سه ساحت شناختاری، عاطفی و عملکردی قرار می‌گیرند از دیدگاه علامه فطرت و طبیعت از عوامل درونی هستند اما مهم‌ترین عامل درونی از نظر ایشان اراده آزاد است. همچنین علامه به عوامل بیرونی که خارج از ذات او هستند و در اوضاع و جو زندگی او هستند مانند آداب و رسوم و عادت‌های تقلیدی و تأثیر جامعه و خانواده و .. اشاره می‌کند. می‌توان اذعان کرد که دیدگاه علامه طباطبایی در باب شخصیت اخلاقی، در میان دیدگاه‌های اندیشمندان غربی، بیشتر شبیه به نظریه صفات شخصیت است که نخستین بارآلپورت آن را نظریه‌پردازی کرده است. چرا که علامه برای خلق و شاکله خلقی به ویژگی‌هایی قائل است که اندیشمندان صفات به آن قائل هستند. و اگرچه به نقش تجارب کودکی، ذهن ناخودآگاه و ..نظیر دیدگاه روانکاوان و یا مسائل مربوط به یادگیری و شناختی و..نظیر نظریه یادگیری شناختی و یا به نقش خودشکوفایی نظیر دیدگاه انسان‌گرایانه و غیره اهمیت می‌هد، اما می‌توان گفت این مسائل برخی از عوامل دخیل در شخصیت اخلاقی است و لذا دیدگاه علامه طباطبایی در این بین جامع‌تر است.

یکی از مسائلی که از دیرباز در میان فلاسفه مورد توجه قرار داشته است، شناخت ابعاد وجودی انسان و در نتیجه ارائه تعریفی جامع از هویت انسان است. این بحث تحت عنوان مسئله ذهن و بدن در فلسفه غرب از زمان دکارت آغاز گردید و او قائل به ترکیب هویت انسان از دو جوهر متمایز مادی و مجرد بود. ناتوانی دکارت در دفع شبهاتی نظیر چگونگی ارتباط یک جوهر ممتد با جوهر ناممتد سبب شد تا در دوره‌های بعد فیلسوفان تحلیلی غرب عمدتا به فیزیکالیسم متمایل شوند. اما در فلسفه اسلامی بحث رابطه نفس و بدن از قدیمی‌ترین و در عین حال جذاب‌ترین مباحث به‌شمار می‌آمده است. در این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی گردآوری شده است در ابتدا مسئله رابطه نفس و بدن از نگاه فیلسوفان تحلیلی بررسی شده است و سپس ضمن بیان سیر مسئله در فلسفه اسلامی، رای ملاصدرا در حکمت متعالیه به طور ویژه مورد توجه قرار گرفته است. نگارنده در پایان به این نتیجه رسیده است که براساس یگانه‌‌انگاری تشکیکی ملاصدرا اشکالات وارد شده بر رابطه نفس و بدن، قابل پاسخ‌گویی می‌باشد.

طبق مبانی حکمی صدرالمتألهین، وجودِ متفرّد و متشخّص در شخص واحد، بذاته واجب الوجود است؛ از این رو، در فرایند ادراک آدمی به‎عنوان تجلّی وجود واحد، نخستین مقوله معرفتی؛ «خدا وجود دارد» است که به‌عنوان گزاره پایه معرفت برای انسان حاصل می‌باشد؛ به‎گونه‎ای که سایر بدیهیات و گزاره‌های ذاتی هم متوقف بر پذیرش آن است. سرّ مطلب این است که فقر وجودی و تعلق ذاتی انسان به مبدأ کل؛ واجب تعالی، در همه شئون آدمی ازجمله ساحت معرفتی او سریان دارد. این دیدگاه ثمرۀ تحلیل معرفت‎شناسانه پذیرش هویت ربطی آدمی به حق‎ تعالی در حکمت متعالیه است که با گذر از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی وجود اثبات می‌شود و ثمرۀ آن اثبات توقف علم موجود عین الربط، به‌طور مطلق، بر علم به مربوط إلیه خود است. این پژوهش کیفی با روش تحلیلی-توصیفی با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته است و در آن هفت دلیل مبتنی‌بر هویت ربطی ماسوی به واجب‌تعالی، شدّت وجودی و کمالی حق‌تعالی، علم بسیط به وجود واجب، علم مرکب به وجود حق، جهت ضرورت وجود واجب، تلازم تقدم ایجادی و معرفتی حق بر ماسوا و اقدمیت علم به حق به‌دلیل سببیت حق‌ نسبت به هر علمی در اثبات فرضیه تحقیق اقامه می‌شود که بعد از بررسی و تحلیل آرای صدرالمتألهین استنباط شده و به همراه شواهدی از بیانات ایشان به‌عنوان مؤید ارایه می‌شود. همچنین شواهد نقلی برای اثبات ضرورت و اولیّت علمِ به وجود خداوند و لوازم آن ازجمله توقف ادراک هر چیزی بر ادراک خداوند متعال بررسی می‎شود.

از خود بیگانگی «alienation» یکی از موضوعاتی است که در دین، فلسفه، علوم اجتماعی و روان شناسی مورد مطالعه قرار می گیرد و به فرایند تحویل یافتن خودِ انسان به چیزی غیر از او اشاره دارد. این پژوهش، به تطبیق نگاریِ این مفهوم، ما بین نظریاتِ مکاتب مختلف می پردازد. مسئلۀ پژوهش امکان سنجیِ برساخت الگویی مشترک از کیفیّت الیناسیونِ انسانی و ثمرۀ حرکت او در بازتاب اخروی بر اساس مبادی حکمت متعالیه و همچنین تبیین نحوه ارتباط آن با نتایج مطالعات مکاتب دیگر است. در راستای مسئلۀ مطرح شده، پرسش تحقیق چنین است: آیا می توان با استفاده از مبانی فلسفی- دینی در حکمت متعالیه، الگویی جامع و تطبیق شونده با نظریات مکاتب دیگر، در راستای «دیگری شدن» انسان فراهم نمود؟ ثمره و کیفیّت این تبدیل در انعکاس آینۀ اخروی چگونه خواهد بود؟ کلید واژه «دیگری شدن» در این پژوهش، به نحوی به نتیجۀ فرایند تبدیل اشاره می کند؛ نویسندگان این پژوهش استدلال می کنند که از خود بیگانگی، چیزی جز تحویل و تبدیل انسان به ساحتِ دیگری نیست. این کلید واژه مفهومی عام بوده که می تواند شمولیتی بر هر ساحتی بیابد، از این روی انسان به صورت بالقوه حائز تبدیل یافتن به تمامی ساحات وجودیِ مختلف است. روش تحقیق برای یافتن به پاسخی مناسب در این مطالعه، تحلیلِ تطبیقی و کیفی است، و داده های آن نیز از منابع کتابخانۀ دیجیتال، بر اساس روش های رایانشی به دست آمده اند.

قانون اساسی و اسناد و قوانین و مقررات زیرمجموعه آن بر اسلامی بودن امور تصریح و تاکید دارد. در قانون اسلامی در اصل دوم و چهارم به این مساله تصریح شده است. سوال این نوشته آن است که کاربست نظریه علم دینی آیت الله جوادی آملی به عنوان نظریه پشتیبان اسلامی بودن قوانین و مقررات مستلزم توجه به چه نکاتی در این نظریه است؟ همة قوانین بر اثر دانش‌های مرتبط در حوزه اقتصاد، سیاست، مدیریت، فقه... تنظیم می‌شود. بهره‌بردن از کدام دانش‌ها می‌تواند اسلامی بودن قوانین و مقررات را تضمین کند؟ در این نوشته ظرفیت‌ها و محدودیتهای نظریه علم دینی/ دانشگاه اسلامی/جامعه اسلامی استاد جوادی آملی در قلمرو عام بررسی می‌شود. در این نظریه که از سوی یک عالم طراز اول اسلامی با سابقه طولانی در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و مدیریتی ارائه شده است، نکات مثبت فراوانی وجود دارد، مانند: توجه به همه منابع معرفتی؛ یعنی عقل‌های چهارگانه و نقل در کنار هم، حفظ هویت معرفتی هر کدام از منابع، توجه به امکان خطا در همه منابع معرفتی در دسترس بشر اعم از نقل و عقل، نشان دادن شمای کلی شیوه و روشِ در کنار هم نشستن این منابع. اما از سوی دیگر با توجه به وضعیت موجود مراکز علمی و تصمیم‌گیری، مسیر طولانی در امکان عملیاتی‌شدن این نظریه وجود دارد. از مشکلات مسیر به این امور می‌توان اشاره کرد: تثبیت معرفت‌بخشی عقل ناب و عقل تجریدی در محافل علمی و قرینه و منبع بودن آن برای معرفت علمی رایج دانشگاهی، حقانیت اسلام به معنای عام و منبع بودن آن برای کشف قواعد هستی‌شناسانه، حقوقی- اخلاقی، تثبیت منبع بودن یافته‌های عقلی برای مباحث فقهی. علارغم این مشکلات این نظریه قابل سرمایه‌گذاری جدی در این وادی است.

راست‌دینی نوین مسیحی گرایشی است که در عصر جدید و در واکنش نسبت به جریان آزاد اندیشی، که محصول عصر روشنگری و مدرنیته بود، به وجود آمد. راست‌دینی نوین، همان‌طور که از اسمش پیداست، بر آموزه‌های بنیادین مسیحیت تاکید می‌کند، هرچند بیانی نو از آن ارائه می‌دهد. تاکید بر آموزه‌های بنیادین مسیحی لازمه‌اش انحصارگرایی دینی است ، به این معنا که تنها دین حق و تنها راه نجات و رستگاری مسیحیت است و پیروان دیگر ادیان راهی به نجات و رستگاری ندارند. ریشه های فکری این مکتب به کیرکگارد بر میگردد. اما بنیان گذار این مکتب کارل بارت است که بیان او از راست کیشی جدید مسیحی به انحصارگرایی بسیار افراطی منجر شده است. کسانی مانند امیل برونر راه بارت را ادامه داده اند. اما با اینکه اصل انحصارگرایی مسیحی را تأیید کرده اند، موضع آنان قدری معتدل تر است. این نوشتار به بیان مبانی فکری این گرایش، که آن را به انحصارگرایی کشانیده، و نوع انحصارگرایی آن و نقد و بررسی این انحصارگرایی می‌پردازد.

این پژوهش به ارزیابی انتقادی دیدگاه محقق خفری و فاضل قوشچی در باب عمومیت قدرت الهی با تکیه بر آراء فیاض لاهیجی می‌پردازد. فاضل قوشچی و محقق خفری قائل به عمومیت قدرت خداوند و امکان ایجاد هر چیزی حتی محالات عقلی و شرور توسط او هستند. آن‌دو معتقدند که قدرت خداوند نامحدود و مطلق است و هیچ قیدی، حتی قید محال بودن، نمی‌تواند قدرت او را محدود کند. فیاض لاهیجی در مقابل، با پذیرش قدرت بی‌نهایت خداوند، ایجاد محال و شرور را از توانایی او خارج می‌داند. وی معتقد است که ایجاد محال و شرور، نه تنها با حکمت الهی سازگار نیست، بلکه اساساً بی‌معنا و ناممکن است. لاهیجی با تمایز میان قدرت مطلق و قدرت بالقیاس، استدلال می‌کند که قدرت خداوند، هرچند نامحدود، اما معطوف به ممکنات است و شامل محالات و شرور نمی‌شود. این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی، ادله و استدلال‌های این سه اندیشمند را، مورد بررسی قرار داده و در نهایت، با تکیه بر مبانی فلسفی، دیدگاه لاهیجی در عمومیت قدرت الهی، ترجیح داده می‌شود. از آنجا که این پژوهش بر مبنای حواشی محقق خفری و فیاض لاهیجی بر شرح تجرید قوشچی سامان داده شده‌است، در مواردی برای تبیین بهتر مطلب از عبارت خواجه طوسی نیز استفاده شده‌است. این پژوهش نشان می‌دهد که توجیهات و دلایل فاضل قوشچی و محقق خفری در مسأله عمومیت قدرت الهی با اشکالات متعددی روبروست.