جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عين الحيات [الحياة] اثر عالم نامدار اواخر دوران صفوى محمدباقر مجلسى (1037-1110ق)، كتابى فارسى در اخلاق و عرفان اسلامى شيعى است. اين كتاب ترجمه و شرح سفارش‌ها و توصيه‌هاى اخلاقى پيامبر اكرم(ص) به ابوذر غِفارى صحابى معروف آن‌حضرت است؛ كه شامل مباحث ارزشمند اخلاقى و اعتقادى است كه از سرچشمه خاندان وحى و رسالت سيراب گرديده است.

هدف پژوهش حاضر، اثبات ضرورت اخلاق مداری در فرايند توليد علم، بر مبنای اصول اخلاقی اسلام است. روش پژوهش نيز، تحليل تطبيقی از نظريات فلاسفه علم و دانشمندان اخلاق معاصر، به ويـژه متفكـران غربـي و منـابع اسـلامی در مـورد موضـوع پـژوهش اسـت. متفكـران معاصـر مـا توليدكنندگان علم و جامعه علمی را موظف به رعايت اخلاق می دانند و در استدلال بر ثبوت اين وظيفه، به اصولی استناد می كنند كه نه تنها در اخلاق اسلامی پذيرفته شده هستند، بلكه از اصـول مبنايی دين اسلام و اخلاق اسلامی به شمار می روند. مهمتـرين اصـولی كـه در ايـن زمينـه مـورد استناد دانشمندان قرار گرفته و در اخلاق اسلامی نيز جايگاه محكمی دارند، ضرورت حراست از حق و علم است. در اين نوشته پس از بررسی تطبيقی اين دو اصل، اصل جديدی بـا عنـوان اصـل ضرورت حراست از نفس را به عنوان اصلی كه به طور خاص از رويكرد اسلامی به اخـلاق ناشـی می شود، مطرح كرديم. در نتيجه پژوهش ما به اين هدف كه «ضـرورت اخـلاق مـداری در توليـد علم برمبنای اصول اخلاقی اسلام قابل اثبات ودفاع است» دست يافت.

كشف الغطاء عن وجوه مراسم الاهتداء (في علم الأخلاق) كه نام ديگر آن «الغرة الغراء» است، تأليف محمدحسن قزوينى، متوفاى 1240ق، به زبان عربى و در موضوع اخلاق مى‌باشد. تأليف كتاب، در روز دوشنبه 12 شوال سال 1210ق، پايان يافته است. علامه تهرانى، درباره اين كتاب گفته است: «اين كتاب، ارمغانى است كه مانند آن تصنيف نشده است... مولى حسينقلى همدانى، آن را بسيار ثنا مى‌گفت و شاگردان خويش را به مطالعه آن امر مى‌فرمود...». مرحوم نراقى، صاحب «جامع السعادات» از مؤلف، مى‌خواهد كه وى كتاب مزبور را مطالعه نموده و آن را نقد و بررسى و منقح نمايد. مؤلف، آن را مطالعه مى‌كند و از جهاتى نيكو و جامع مى‌يابد، ولى به دليل وجود اشكلاتى، همچون حشو و اطناب و تطويل در آن، خود به تأليفى مستقل كه به عقيده وى، خلاصه‌اى است نافع به حال خردمندان (كه از ميان كلمات بزرگان حكمت و ائمه اطهار گزيده شده و به‌صورت موجز و روشن با اسلوبى نيكو تنظيم گرديده)، همت مى‌نهد. ساختار متن كتاب، مشتمل بر ده باب و يك خاتمه است. ابواب يادشده، مجموعا، در 128 فصل، و 10 مقام بيان شده‌اند. برخى از اين فصول، مفصل و داراى مطالب و مباحث فراوان و برخى، بسيار مختصر و كوتاه و در عين حال، داراى مطالب دقيق و عميق است. گزارش محتوا كتاب، از جمله كتب اخلاقى است كه مطالب و مباحث اخلاقى ر ا به‌صورت بسيار دقيق و منظم بيان نموده است. براى آشنايى با مطالب و مباحث كتاب، مختصرى از ابواب و فصول آن، مورد بررسى قرار مى‌گيرد: باب اول، در رابطه با مقدمات است و در آن، ضمن نه فصل، مباحثى همچون تقسيم حكمت به علم و عمل و بررسى هركدام، آشنايى اجمالى با نفس و قواى آن، نفوس نباتى و حيوانى و انسانى و قواى هركدام، مراتب گوناگون اجسام طبيعى از جهت قابليت پذيرش صور شريفه و تأثر از مبادى عاليه، تخلى از رذائل اخلاق و... مطرح شده است. باب دوم، پيرامون فضايل اخلاقى است. حكمت، شجاعت، عفت و عدالت از جمله مواردى است كه توضيح داده شده است. مؤلف، بيان مى‌كند كه هركدام از اين فضائل، داراى انواعى است. براى حكمت، هفت نوع، براى شجاعت، يازده نوع و براى عفت و عدالت هركدام، دوازه نوع وجود دارد. باب سوم و چهارم، از مختصرترين ابواب كتاب است كه مطالب آن دو، مجموعا در پنج فصل بيان گرديده است، به شرح زير: تهذيب اخلاق، اشرف جواهر است؛ لزوم حفظ اخلاق معتدل؛ لزوم تفحص از عيوب نفس؛ امراض نفسانى، انحراف از اخلاق معتدل است و راه‌هاى معالجه امراض نفسانى. باب پنجم، پيرامون معالجات مختصه به رذايل قوه عاقله و ذكر فضايلى كه مقابل اين رذايل است، مى‌باشد. اين باب، در دو مقام ذكر شده است. مقام اول، پيرامون رذايل اخلاقى و شيوه معالجه آنها؛ رذايلى مانند جربزه، جهل، وسواس، مكر و حيله. مقام دوم، در مورد فضايل اخلاقى است. اين مقام در سه فصل و چهار مقصد بيان شده است. يكى از فصول مهم اين باب، پيرامون تفكر است كه مؤلف اين گونه بيان مى‌كند: «از جمله فضايل قوه عاقله، تفكر است. تفكر عبارت است از سير باطنى از مبادى؛ يعنى آيات آفاق و انفس، به غايات؛ يعنى معرفت حكمت و قدرت و عظمت مبدع آنها» باب ششم، در مورد معالجه رذائل غضبيه و ذكر فضايل مقابل آن است. اين باب نيز مانند باب قبل، در دو مقام ذكر شده است. مقام اول، ذكر رذايل و معالجه آنهاست. برخى از رذايل بيان‌شده، عبارت است از: عجله، انتقام، كبر و سوء خلق. مقام دوم، معظم فضايل غضبيه را نقل مى‌نمايد؛ فضايلى مانند رجاء، وقار، حلم، عفو و انصاف. هريك از اين رذايل و فضايل، در يك فصل ذكر شده و توضيح داده شده است. باب هفتم، پيرامون علاج رذايل قوه شهويه و ذكر فضايل مقابل آن است. دو مقام اين باب عبارت است از: 1. ذكر رذائل قوه شهويه و معالجه آنها؛ 2. معظم فضائل قوه شهويه. باب هشتم، درباره رذائل و فضائلى است كه مى‌تواند به هر سه قوه مذكور يا دوتا از آنها مربوط شود. برخى از صفاتى كه در اين باب ذكر مى‌شود، عبارت است از: حسد، سخن‌چينى؛ مسخره‌كردن؛ مزاح؛ دروغ؛ توريه؛ نفاق؛ صدق؛ صبر و حيا. باب نهم، درباره فضائل و رذائل عدالت است. اين باب، در دو مقام و هر مقام، مشتمل بر دو مقصد و هر مقصد، داراى چند فصل است. يكى از صفات رذيله اين باب، ايذاء مؤمن است كه مؤلف، آن را اين گونه آغاز مى‌كند: «ايذاء مؤمن، بلكه ايذاء مسلمان و اهانت به او، از محرمات است و موجب هلاكت و نابودى است. خداوند بلندمرتبه مى‌فرمايد: «و آنان كه مردان و زنان باايمان را به خاطر كارى كه انجام نداده‌اند، آزار مى‌دهند، بار بهتان و گناه آشكارى را به دوش كشيده‌اند» و در حديث نبوى است كه مى‌فرمايد: «كسى كه مؤمنى را اذيت كند، مرا اذيت كرده است و كسى كه مرا اذيت كند، خدا را اذيت كرده است» باب پايانى كتاب، پيرامون عبادات است. مؤلف، در اين باب، آيات و روايات فراوانى را ذكر نموده است. يكى از فصول مهم اين باب، اخلاص است خاتمه كتاب، پيرامون محبت خداوند است. مؤلف، ابعاد و زواياى مختلف محبت الهى را بيان مى‌نمايد و شرح و توضيح مى‌دهد.

کتاب حاضر، درواقع حکم آیینه‌ای را دارد که سیمای پیامبر و اخلاق و رفتار ایشان را به مخاطبان می‌نمایاند. مؤلف در این کتاب که به شرح مقداری از صفات، اخلاق، سرشت، آداب و عبادت پیامبر پرداخته، به بیان احادیث صحیح اکتفا نموده است. رفتار پیامبر با همسرانش، نزول وحی، خوردن و نوشیدن ایشان، عبادت‌های ایشان، تأکید ایشان بر توحید، روش ایشان در پاکیزگی و برطرف نمودن ناپاکی، روش پیامبر در وضو گرفتن و غسل، عادت‌های نیکوی پیامبر، روش پیامبر در قربانی کردن برخی از موضوعات بیان شده در این کتاب هستند.