جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب برگردان فارسی بخش نخست کتاب «Philosophy of Religion: selected Readings»، نوشتة «مایکل پیترسون» و دیگران در موضوع فلسفة دین است. این مجموعه شامل شصت و دو مقاله است که در این کتاب تنها پنج مقاله از آن مجموعه ارائه شده که در آنها اصل و منشأ دین؛ تعریف تجربة دینی؛ انواع تجربة دینی؛ اصل زودباوری سلبی و...، مورد توجه نویسندگان قرار گرفته است. در پایان این کتاب نیز به منظور تبیین رابطة تجربة دینی با فرهنگ اسلامی گزارش‌هایی از تجربه‌های دینی و عرفانی در عالم اسلام از زبان خود صاحبان تجربه، یعنی «فضبل عیاض»؛ «بایزید بسطامی»؛ «عین القضات همدانی»؛ «علاء الدوله سمنانی» و...، آورده شده است.

ویلیام آلستون در کتاب ماندگار ادراک خدا، در مقام عرضه نظریه ای در باب معرفت شناسی باور دینی، کوشیده است از این رأی دفاع کند که می توان برخی باورهای دینی را به جهت ابتنایشان بر برخی تجربه های دینی معقول و موجه دانست. طبق این نظریه، آن قسم از تجربه های دینی که ویژگی های پدیدارشناسانه ادراک را از خود بروز می دهند صلاحیت آن را دارند که نقش مبنای باور را ایفا کنند. این مقاله ضمن گزارش و تحلیل مهم ترین نقدهای این قول و هم چنین بررسی پاسخ های آلستون به این نقدها، به ارزیابی مستدل این مباحثه پرداخته و در پایان با افزودن ملاحظات انتقادی جدید نتیجه گرفته است که آلستون دلایل محکمی برای موجه کردن مدعای خویش اقامه نکرده است.

«تجربه دینی»، به عام ترین معنای آن، رخدادی درونی (انفسی) یا بیرونی (آفاقی) است که شخص از سر می گذراند؛ رخدادی که برای شخص واجد اهمیت و معنای دینی است. اما در فلسفه دین با معنای محدودتری از تجربه دینی سروکار داریم: تجربه دینی، به معنای خاص، تجربه ای است که بنا به تلقی صاحب آن، آگاهی تجربی به خداست؛ تجربه ای که شخص در آن حضور خدا (یا موجودی الوهی) را به نحو بی واسطه احساس یا ادراک می کند. «قول به اصالت تجربه دینی» را فی الجمله می توان دیدگاهی دانست که قائل به توجیه و/ یا بازسازی نظری باورهای دینی بر مبنای تجربه دینی است. در این مقاله پس از اشاره ای مختصر به زمینه و تاریخچه این رای به طرح دو معنای متفاوت قول به اصالت تجربه دینی خواهیم پرداخت. سپس ضمن گزارشی کوتاه از آرای دو موسس مهم این دیدگاه (شلایرماخر و جیمز) می کوشیم اصالت تجربه دینی را در یکی از رایج ترین - و احتمالا مهم ترین - صورتبندی های فلسفی اش، در آرای سوئینبرن و آلستون، عرضه کنیم. قول به اصالت تجربه دینی را باید واکنشی دیندارانه به نقد دین در دوره مدرن تلقی کرد. این رویکرد کوشیده است کمابیش به معیارها و ارزش های معرفتی مدرنیته، و در صدر آنها محوریت داشتن تجربه، وفادار بماند. طرفداران این رویکرد از یک طرف مرزهای مفهوم تجربه را بسط داده اند و از طرف دیگر تلقی های متفاوتی از منزلت تجربه داشته اند. توجه به این تمایزها و تفاوت های مفهومی ضمن کمک به فهم بهتر این جریان مهم فکری، قضاوت در باب این رویکرد را دقیق تر خواهد ساخت.

هسته بنیادین دین‌داری ایمان است که شکل‌گیری آن مرهون شرایط و مؤلفه‌های مختلفی است. از‌جمله مؤلفه‌های تشکیل‌ دهنده ایمان بعد گرایشی عاطفی آن است که این مؤلفه‌ را می توان در متون دینی و نیز از نگاه روان‌ شناختی بررسی کرد. هدف از پژوهش حاضر، تبیین نقش عاطفه در ایمان از دیدگاه متون دینی و روان‌ شناختی است. در این تحقیق که از روش تحلیل اسنادی استفاده شده است، پاسخ به چند پرسش مد‌نظر است: چه رابطه‌ای میان عاطفه و ایمان وجود دارد؟ آیا عاطفه می‌تواند در پدید آمدن ایمان و تقویت آن نقش داشته باشد؟ آیا ایمان نیز می تواند در تقویت عاطفه اثرگذار باشد؟ یافته‌ها از تحلیل متون دینی (آیات و روایات) نشان داد که عاطفه با ایمان رابطه‌ای دو‌ سویه دارد. از سویی عاطفه با مصادیقی مانند محبت و خشیت در پدید آمدن و تقویت ایمان نقش دارد، و از سوی دیگر ایمان به عاطفه جهت می دهد و به آن ثبات می بخشد. نتیجه آنکه محبت انسان به خداوند در پرتو شناخت ابتدایی و بر‌اساس حب ذات به کمال مطلق شکل می گیرد و با افزایش شناخت، ایمان نیز تقویت می گردد. به‌طور متقابل ایمان نیز به محبت انسان جهت می دهد و در ارتباطی دو‌سویه عاطفه و ایمان تأثیر و تأثر متقابل خود را تداوم می بخشند.

امروزه تجربه دینی یکی از مباحث مهم فلسفه دین به شمار می‌رود. شلایرماخر مضامین کتب مقدس را در تعارض با عقل و فهم بشری دید. وی بر این مبنا گوهر و اساس دین را تجربه دینی دانست که از نظر وی تجربه دینی یعنی احساس اتکا و وابستگی مطلق و کامل به منبع و قدرتی که از جهان متمایز است. اما نظرات وی مورد انتقاد بزرگانی چون ویلیام آلستون، فویرباخ، جورج لیندبک، مک گراث و دیگران قرار گرفته است. در این تحقیق با چیستی تجربه دینی و تعاریف مختلف آن آشنا می شویم. از منظر حضرت آیت الله بهشتی: دین آگاهی از امر متعالی است و تجربه دینی راه یافتن و سرسپردگی در برابر آن امر متعالی است. ایشان تجربه دینی را برای کسی که آن را از سر می گذراند معتبر می داند و در کنار براهین عقلانی دلیلی برای اثبات باورهای دینی می داند و معتقد است که تجربه دینی ابداع غرب نیست و نباید کام جان را از این منبع فیاض محروم ساخت. به هر حال نگاه دو فیلسوف به تجربه دینی با توجه به فضای فرهنگی دنیای اسلام و مسیحیت متفاوت است زیرا مکتب اسلام بر خلاف مسیحیت به تفکر و تعقل اهمیت فراوان می دهد. در این مقاله نظرات این دو فیلسوف درباره تجربه دینی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

در باب تجربه دینی مباحث مهمی مطرح است، اما مهم‏ترین مباحث در این زمینه بر محور سه مسئله است: چیستی تجربۀ دینی، ارزش معرفت‏شناختی تجربه دینی به طور عام و ارزش الهیاتی تجربه دینی به طور خاص. در این پژوهش به اختصار این سه مسئله بررسی خواهد شد و تفاوت نگاه غربی و اسلامی به مسئله تجربۀ دینی و نقش متفاوت این پدیده در دو سنت یادشده خاطرنشان خواهد گردید. جان کلام این است که تجربۀ دینی برای صاحب تجربه ممکن است از ارزش معرفتی بالایی برخوردار باشد، اما کسانی که فاقد چنین تجربه‏ای هستند، الزام منطقی به قبول دستاوردهای آن ندارند؛ گرچه چنین تجربه‏هایی می‏توانند نقش تأییدی و الهام‏بخشی داشته باشند. برخی متألهان غربی تجربه دینی را گوهر دین پنداشته و برخی دین را مبتنی بر آن دانسته‏اند، اما در سنت اسلامی از تجربۀ دینی برای فهم عمیق‏تر دین و نیل به درجات بالاتری از ایمان سود جسته‏اند.

مجموعه ى «کلام جدید» نوشته هاى گزیده اى است، حاصل سال ها تحقیق و تدریس در حوزه و دانشگاه. مجموعه اى در هفده گفتار که بخش هاى اولیه ى آن به مباحث مقدماتى و روش شناسى و معرفت شناختى اختصاص دارد و گفتارهاى دیگر آن، در بر دارنده ى مسائل جدید کلامى است. بى تردید، مسائل جدید کلامى، بیش از موضوعاتى است که در این مجموعه گرد هم آمده اند و مباحث آن ها نیز بسیار گسترده تر از آن است که نوشته ى مذکور در برگیرنده ى همه ى آنها باشد و نویسنده، تنها به مسائل دوران معاصر ایران پرداخته است; مسائلى که زاییده ى تعارض سنت و تجددند و از جوامع مدرن اقتباس یافته اند; مباحثى که متفکران را دچار شکاف هاى فکرى عظیمى کرده است. در این نوشتار، سعى شده به چالش ها و ضرورت هاى این محورها اکتفا شود; به طورى که ذهن ها را به زوایاى پیچیده تر مشغول نسازد و در حد امکان، پرسش هاى معاصر کلامى در بستر اجتماع ما را پاسخ دهد.

ذات گرایان، که به وجود هسته ی مشترک میان تجارب عرفانی پایبندند، به سه گروه عمده تقسیم می شوند: احساس گرایان،قایلان به تناظر تجربۀ حسی و عرفانی و طرفداران نظریۀ یافت اتحادی. در این میان، استیس و فورمن طرفدار اندیشه یافت اتحادی اند. مهم ترین مبحثی که استیس در ضمن آن به ماهیت تجربة عرفانی پرداخته است. مسئله هستۀ مشترک است که در آن به رصد ویژگی های مشترک تجارب عرفانی در سراسر جهان می پردازد. رویکرد روانشناختی و پدیدارشناختی استیس در بحث ویژگی های مشترک تجربة عرفانی– که ماهیت شناخت عرفانی نیز در ضمن آن مطرح شده- با دیدگاه معرفت شناختی در این زمینه، ارتباطی از سنخ ربط مبنا و بنا دارد. رابرت فورمن نیز فیلسوفی است که ویژگی بارز آن نقد مکتب ساخت گرایی است. در دیدگاه فورمن، تجارب عرفانی از سنخ علوم التفاتی نیستند، بلکه از جهت ساختار معرفتی، ماهیتی اتصالی دارند، که فورمن آن را علم هویتی می نامد، که بر اساس آن، دوگانگی میان عالم و معلوم از میان برداشته می شود. فورمن برای تجارب عرفانی، دو نوع ابتدایی و پیشرفته- که، به ترتیب، رخداد آگاهی محض و حالات ثنوی عرفانی می نامد- قایل است. استیس و فورمن نقاط اشتراک بسیاری دارند و البته در برخی نقطه نظرات با یکدیگر متفاوت اند.