جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«خدا‌شناسی» و ارتباط با خدا مهم‌ترین موضوع در عرفان است و عارفان در این زمینه نگاه ویژه و تفسیر خاصی داشته‌اند. ابوعبدالله نفّری یکی از همین عارفان است که گزارش تجارب عرفانی خود را در دو کتاب المواقف و المخاطبات در بندهای متعدد و با زبانی بسیار پیچیده ارائه کرده است که می‌توان نگرش خدا‌شناسانة او را از آن مطالب استنباط کرد. این پژوهش در پی پاسخ بهاین پرسش است که «شناخت خدا» در اندیشۀ عرفانی نفّری چه ویژگی‌هایی دارد؟ نگارنده در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی محتوای «خدا‌شناسانۀ» اندیشۀ عرفانی وی را استخراج و تدوین کرده و به این نتیجه رسیده است که نفّری اصرار زیادی بر ناتوانی انسان در شناخت حق دارد، امّا این موضوع به معنای تعلّق او به «تعطیل» و تنزیه صِرف نیست. با تکیه بر ناتوانی در شناخت خدا، او از «جهلی مقدّس» در شناخت خدا پرده‌برداری می‌کند و درواقع دیدگاه تنزیهی خاصی در این زمینه دارد. به اعتقاد نفّری این خودِ خداوند است که شناسندة خود به بنده‌اش است. او از اصطلاح «تعرّف» در این زمینه استفاده کرده است. بخش نهایی مقاله نیز به موضوع چگونگی ارتباط با حق اشاره دارد.

کتاب مواقف، از جمله کتب شهودی و ذوقی صوفیان به شمار می آید، که در سده چهارم هجری توسط محمد عبدالجبار نفّری تالیف شده است. این کتاب شامل یک سری تعالیم و معارفی است که خداوند پس از آنکه نفّری را در فضایی، که به وقفه تعبیر شده است، قرار می دهد، با زبان نمادین و رمزی او را مورد خطاب قرار داده، به تعلیم وی می پردازد. در کتاب مواقف، سه ساحت شناختی، مطرح می گردد، که علم و معرفت و وقفه می باشد. وقفه، ساحتی است که هر دو ساحت پیشین را در بر می گیرد، و فضایی به کلی دیگر، نسبت به به دو ساحت علم و معرفت می باشد، که در این کتاب به تبیین آن می پردازد، و تفاوت آن را با علم و معرفت بیان می کند. ابن عربی، پس از سه قرن سکوت در مورد نفّری و آثار وی، نخستین کسی بود که از او یاد کرده، کتاب مواقف وی را معرفی می نماید. در این پژوهش اضافه بر ترجمه این کتاب ارزشمند به زبان فارسی، به این موارد پرداخته می شود:1.معرفی نفّری، و پیشینه وی در آثار متقدمین و متاخرین 2.علل سه قرن سکوت در مورد وی 3.مذهب احتمالی وی4.معرفی آثار وی5.بررسی سبک نوشتاری و محتوای کتاب مواقف6.توضیح چند اصطلاحات خاص و پرکاربرد کتاب مواقف، با کمک آثار نفّری7.شرح اجمالی، اصطلاحات عام عرفانی، مورد استفاده در کتاب مواقف، بر اساس کتب اصطلاحی صوفیانه.

آنچه تاکنون کمتر بدان پرداخته‌اند، گفتار عارفان در نقد علم و معرفت است. در بادی امر نقد معرفت به وسیلة کسانی که خود به عنوان عارف؛ یعنی صاحب معرفت شناخته می‌شوند، در تناقض است، اما همین تناقض تأمل در ماهیت و ساختار حقیقی معرفت در نزد آن‌ها را ایجاب می‌کند. محمدبن عبدالله نفّری در المواقف هفتادوهفت موقف را در طریق عارف عنوان می‌کند که نظم مشخصی ندارد، اما به لحاظ ساختار و محتوا از الگویی پیروی می‌کنند که بنا بر نام «موقف/ ایستگاه» می‌توان آن را توقف نامید. وقفه به معنای مدت زمان تأمل است تا عارف نسبت به جایگاه خود آگاهی یابد. گواه این مدعا آن است که اکثر موقف‌ها با کلامی سلبی و منفی به پایان می‌رسند. ساختار مواقف ساختار مبتنی بر طریق سلبی است؛ چراکه سراسر این اثر در مورد نفی مقام وقفه است. هدف این جستار بیان ماهیت مقام وقفه، مبانی طریق سلبی و الهیات تنزیهی در اندیشة نفّری است که به روش تحلیلی ـ تطبیقی در سه بُعد وجودی، معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی انجام می‌شود. نتایج این جستار حاکی از آن است که متن نفّری به لحاظ هستی‌شناسی پیش از آثار ابن‌عربی زمینة توجه به ذات حقّ و تأمل در مفهوم عدم را فراهم آورده است؛ حقیقت معرفت در نزد نفّری، جهل عالمانه و حیرت است و زبان متناقض و گنگ او بیانگر کلام سلبی است.

ابوعبدالله محمدبن عبدالجباربن الحسن نفری یکی از عارفان و صوفیان قرن چهارم هجری قمری می باشد. نفری در جایی آرام و قرار نداشته و زندگی اش پیوسته در سفر می گذشته است. آن چه که اهمیت پرداختن به حیات و آثار نفری را دو چندان می کند پر رمز و راز بودن زندگی اوست. نفری در سال 366 هجری قمری در مصر از دنیا رفت. از وی دو اثر در زمینه عرفان، به نام های المواقف و المخاطبات باقی مانده است که ابن عربی آنها را مطالعه کرده و تاثیر پذیرفته است. یکی از عمده ترین دلایل گم نامی نفری سنگینی و صعوبت کلام اوست. او در زمینه مسایل عرفانی دارای اندیشه های نو و بدیعی است به طوری که بعضی از این اندیشه ها مانند «وقفه» و «سوی» مختص به وی است، و او برای اولین بار آنها را مطرح کرده است. از دیگر موضوعات عرفانی که نفری در آثارش به آنها توجه کرده است: حجاب، رویت، معرفت، انسان کامل است. در این مقاله ابتدا با تکیه بر منابع قدیمی و نیز رعایت ترتیب زمانی، شرح احوال نفری مورد بررسی قرار می گیرد. سپس آرای عرفانی وی از قبیل: وقفه، رویت، معرفت وانسان کامل تحلیل می شود.