جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهمترین نظریاتی که در عصر اخیر درباره الگوواره سیر تحولات علوم مطرح شده، نظریه توماس کوهن در کتاب «ساختار انقلاب‌های علمی» است. نگارنده با مطالعه‌ای که در تاریخ حدیث شیعه داشته، سیر تحول مکاتب (پارادایم‌های) حدیثی شیعه را بسیار هماهنگ با مدلی که از جانب کوهن ارائه شده، دیده است. در اثر پیش رو، به شیوه کتابخانه‌ای، منابع فقهی و حدیثی شیعه مطالعه و اطلاعات لازم گردآوری شده‌ است و سپس با روش تحلیلی-توصیفی این اطلاعات مورد بررسی قرار گرفته‌اند و نشان داده شده که در هر دوره‌ای از ادوار حدیثی شیعه، مکتبی سلطه‌ای بلامنازع دارد (مرحله پارادایمی/ علم عادی)؛ اما با گذشت زمان هر یک از این مکاتب با نوعی بحران روبرو می‌شوند (مرحله بحران علمی) و در خلال این دوره، ایده‌های جدید درباره الگوی پذیرش روایات مورد توجه قرار می‌گیرند (مرحله انقلاب علمی)، که از میان آنها یکی مقبولیتی عام پیدا می‌کند و در نتیجه، مکتبی متفاوت جایگزین مکتب حدیثی پیشین می‌شود (مرحله تغییر پارادایم).

تبیینِ پیشرفت علم، یکی از مباحثی است که همواره در فلسفه علم مورد توجّه بوده و روایت­های مختلفی در خصوص اینکه پیشرفت چه زمانی حاصل شده و چه معیارهایی برای پیش­رونده بودن یک نظریه در نظر گرفته می­شود، ارائه شده است. از چالش­های مهم در مبحث پیشرفت، تغییرات ریشه­ای در نظریه­های علمی است که از آن با نام انقلاب­های علمی یاد می­شود. کوهن، این انقلاب­ها را گسست­هایی در تاریخ علم می­پندارد و اگرچه با اشاره به فعّالیّت جورچینیِ دانشمندان، به پیشرفت در دوره علم عادی اذعان دارد، امّا با مطرح کردن قیاس­ناپذیر بودن پارادایم­ها، از تبیینِ پیشرفت در انقلاب­های علمی ناتوان است. درمقابل، بسکار با توصیفِ لایه­مند بودن جهان، علم را فرایندی مداوم و پیوسته می­پندارد که با هدفِ دستیابی به مکانیزم­ها و ساختارهای علّی، به کشف و توصیفِ لایه­های جدید و عمیق­ می­پردازد که پایانی برای آن قابل­تصوّر نیست. او پیشرفت را بر همین مبنا تبیین کرده و معتقد است علم، در حرکت به سمتِ لایه­های زیرین، هم امکانِ پیشرفت دارد و هم تغییر. در این مقاله ضمنِ شرح نظریه پیشرفت کوهن و بسکار، به بررسی جنبه­های معرفت­شناختی و هستی­شناختی این دو دیدگاه پرداخته شده تا عدمِ توانایی کوهن در تبیین پیشرفت در انقلاب را در پرتو آراء بسکار، بررسی کنیم.

کتاب‌های متعددی در حوزه‌های تاریخ، جامعه­شناسی و فلسفه علم، تحت عنوان انقلاب علمی وجود دارد. ممکن است گمان برود همان‌گونه­که مورّخان، تاریخ جنگ ویتنام را نوشته‌اند، چیزی به نام انقلابِ علمی وجود دارد که مورّخان آن را ثبت کرده‌اند. در این مقاله نشان داده می­شود که این تصور اولیه را تا آنجا باید تصحیح کرد که پرسید: آیا اساساً می‌توان تاریخی از علم جدید به نگارش درآورد که در آن انقلاب وجود داشته باشد؟ به بیان دقیق‌تر، آیا امکان دارد که یک مورخ و نه فیلسوف یا دانشمند، سیر تحولات علم جدید را ثبت کند و در آن به کشفِ تاریخیِ انقلاب نائل آید؟ پاسخ ما بر اساس معانی متفاوت از انقلاب علمی یکسان نیست؛ دست‌کم به دو معنا از انقلاب علمی، انقلاب شبه‌سیاسی و انقلاب‌های علمی تامس کوهن، چنین امکانی وجود ندارد. در اینجا نشان داده می‌شود تاریخ‌نگاری علم بر مبنای انقلاب علمی به دو معنای فوق از انقلاب یا بر پایه شواهد روشن تاریخی شکل نگرفته و یا با پیش‌‌‌‌فرض‌های فلسفی انجام شده است؛ اما امکان تحقق تاریخی معنای سوم از انقلاب، انقلاب علمی پسینی، بدون پیش‌فرض فلسفی و مستند به تحقیقات تاریخی وجود دارد.

بررسی فلسفی «پیشرفت نظریه­های علمی» از مهم­ترین مسائل فلسفۀ علم است. مفروض آن امکان مقایسۀ میان نظریه­ ها بر اساس معیارهای فرانظریه­ای است. اما ایده «سنجش ­ناپذیری» مدعی است که در هنگام تغییرات انقلابی علوم، انتقال میان امورِ سنجش ­ناپذیر صورت می­گیرد؛ اموری چون واژگان علمی، معیارهای ارزیابی نظریه ­ها، جهان دانشمندان و چکیده آنها یعنی پارادایم‌ها. کوهن در مقالۀ «سنجش­پذیری، قیاس‌پذیری و امکان ارتباط» سنجش ­ناپذیری را به دسته­ای از واژگان علمی یک نظریه محدود دانسته است. او با طرح تمایز «ترجمه−شرح» از امکان فهم و قیاس­پذیری پارادایم­ها دفاع می­کند. اما این‌بار با طرح نظام‌های طبقه­ بندی و محدودیت ناشی از رده ­بندی انواع طبیعی، امور سنجش‌ناپذیر دیگری را معرفی می‌کند. این پرسش‌ها مطرح است که آیا قیاس ­پذیری نظریه ­ها برای توضیح پیشرفت علمی کافی است؟ آیا سنجش ­ناپذیری رده ­بندی‌ها معضلی در برابر مفهوم «پیشرفت علمی» است؟ در این مقاله با استفاده از نقدهای کیچر، راهی برای برون رفت از این معضل نشان می­دهیم.

وینچ برخلاف میل مدعی است که پدیدههای طبیعی و اجتماعی نوعاً با هم متفاوتند. وی معتقد است پدیدههای اجتماعی، اشیای فکریاند که در درون یک بافت اجتماعی موجودیت مییابند، اما پدیدههای طبیعی اشیای فیزیکیاند که موجودیتی مستقل از چارچوب مفهومی خود دارند. این نوشتار پس از توضیح و تحلیل ادعای وینچ، در چارچوب رویکرد داروینی - کانتی توماس کوهن نشان میدهد که آنچه وینچ به پدیدههای اجتماعی بهعنوان اشیای فکری نسبت میدهد کسانی چون کوهن میتوانند به پدیدههای فیزیکی نسبت دهند. از این دعاوی نتیجه میگیریم که پدیدههای فیزیکی نیز اشیای فکری هستند و خط فارقی که وینچ میان پدیدههای فیزیکی و اجتماعی میکشد نمیتواند برقرار باشد. با این حال این به معنای بازگشت به نظریۀ پوزیتویستی میل نیست.

تامس کوون در 1962 نظریه­ای اصیل در فلسفة علم ابراز داشت. اما صاحب نظرانی ادعا کرده‌اند که هیدگر آنچه را کوون «پارادایم»، «علم متعارف» و «انقلاب علمی» می­نامید، پیشتر گفته بود. مته­متیکال بودن علم جدید، نیاز به جهانهای تفسیری و افق دانایی، مبانی ادعاهای قول هیدگر به پارادایم هستند. افکندن طرح جامع، مبنای اصلی قول او به علم متعارف است. مقاومت ناهنجاریها و بازنگری ریشه­ای در مفاهیم بنیادین علم، مبانی قول او به انقلاب علمی است. ما تمام این ادعاها را رد می­کنیم. پارادایم در آراء متأخر کوون دو معنای خاص و عام دارد. طرفداران تقدم هیدگر، معنای خاص را لحاظ نکرده­اند. پارادایم به معنای عام شامل چهار جزء و وابسته به جامعة علمی است. در استدلال هر یک از طرفداران، تمام یا برخی از این اجزاء لحاظ نشده­اند و جامعة علمی محوریت ندارد. به نظر کوون در علم متعارف دانشمندان پازل حل می­کنند؛ ولی به روایت طرفداران قول هیدگر به علم متعارف، کارهای دیگری در طول این دوره انجام می­شود. به نظر کوون مقاومت مسائل ناهنجار برای رخداد انقلاب علمی کافی نیست؛ ولی به نظر طرفدار تقدم هیدگر، کافی است. نتیجه اینکه تنها شباهتهای کلی میان آراء هیدگر و کوون وجود دارد، که اختصاصی به هیدگر ندارد. و آراء فلسفة علمی کوون اصالت دارند.

فلسفه‌ی علم هیدگر محل اختلاف صاحب نظران است. برخی او را واقع­گرا می­دانند. یک دلیل آنها این است که او متعلَّق معرفت علمی را مستقل از روش‌های علمی می­دانست. برخی او را نسبیت­گرا می­دانند؛ چون به تعبیر آنها، هیدگر علم را تنها در افق دانایی هر دوران ممکن می­شمرد. برخی بین فلسفه‌ی علم هیدگر متقدم و متأخر وحدت می­بینند؛ چون او را در هردو دوره، واقع­گرا یا در هردو نسبیت­گرا می­دانند. برخی بین آن دو افتراق می­بینند؛ مثلاً به این دلیل که او در ابتدا، به استقلال موجودات از روش‌های علمی قایل بود؛ اما بعد این استقلال را رد کرد. برخی به دلایل مختلف مدعی­اند که هیدگر، پیش از تامس کوون، به آنچه او در فلسفه‌ی علمش «پارادایم»، «علم متعارف» و «انقلاب علمی» می­نامد، پی برده بود. برخی مخالف چنین ادعاهایی­ هستند. در این مقاله، آراء پنج صاحب نظر در این زمینه­ها شرح و تحلیل می­‌گردد.

تامس کوهن، فیلسوف علم معاصر، پیشرفت علم به سوى واقعیت را به هر معنایى که کاملاً تعریف شده باشد، به صراحت منکر مى شود. در این مقاله سعى شده نشان داده شود که این نگرش کوهن از تز قیاس ناپذیرى وى ناشى مى شود و از آن مى توان به عنوان دلیلى بر ضد واقع گرا بودن کوهن بهره گرفت. پس از آن ضمن تشریح ساحت هاى مختلف واقع گرایى نشان داده مى شود که کوهن از حیث هستى شناختى واقع گرا بوده و نگرش ضد واقع گرایانه ى او در حوزه نظریه هاى علمى نیز ریشه در نگرش واقع گرایانه ى وى در حوزه ى تاریخ علم دارد.