جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بر مبنای نظریه هرمنوتیک گادامر، فهم انسانی همواره متأثّر از تاریخ شکل می‌گیرد. محمد شحرور نواندیش معاصر اهل سوریه با تأسّی از نظریه تاریخی‌نگری در فهم متون دینی، آموزه‌های اسلام را مورد بازخوانی قرار داده است. این مقاله با رویکرد توصیفی و تحلیل محتوا و با مرور ادبیات هرمنوتیک گادامر به تحلیل اندیشه‌های شحرور درباره طبقه‌بندی مستحقین زکات بر اساس خوانش وی از آیه 60 سوره توبه می‌پردازد. یافته‌های پژوهش مبتنی بر آن است که شحرور با نگرش انتقادی نسبت به دیدگاه فقهای اسلامی درباره دریافت‌کنندگان زکات، تنها چهار طبقه را برای مستحقین زکات نام برده است: فقیر، مسکین، غارمین و ابن سبیل. وی با رویکردی علمی-تاریخی، معنای فقیر را به یتیمان، مسکین را شامل افراد دارای نیازهای خاص، غارمین را شامل بدهی پرداخت دیه برای قتل ناروا و ابن سبیل را به کسی که در مسافرت ضرر می‌کند، گسترش داده است. این خوانش وی، محصول رهیافت علمی-تاریخی اوست که در مسکو تحت تأثیر منطق رایج آن زمان که به ساختارگرایی روسی مشهور است، قرار داشت. همچنین وی از استاد زبان‌شناسی خود، جعفر دک الباب تأثیر پذیرفت.

از مهم‏ترین عوامل تشکیل ‏دهنده فضای حاکم بر اثر یک نویسنده، نوع جهان‏ بینی ‏پدیدآورنده آن اثر است. محمد شحرور نواندیش معاصر اهل سوریه است که نظریه های جدید و جنجال برانگیزی در مهمترین اثر خود الکتاب و القرآن آورده است. این مقاله با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی از یک سو در پی واکاوی و دستیابی به فضای جهان بینی و زیست جهان محمد شحرور بوده و از سوی دیگر در جستجوی یافتن تاثیر نوع شناخت او از هستی و انسان بر فهم او از آیات قرآن است تا به این سوال اصلی پاسخ دهد: جهان بینی و شناخت شحرور از هستی و انسان چه تاثیری بر فهم او از آیات قرآن داشته است؟ در یک بخش از مقاله نوع نگرش شحرور به پیدایش هستی، سرآغاز خلقت انسان و سرانجام خلقت انسان و تأثیر هر یک از آن ها بر فهم و تفسیر شحرور از آیات قرآن را بررسی کرده و در بخش دیگر چگونگی تاثیر نوع انسان شناسی او در حوزه های زبان، معرفت و اختیار انسان در فهم قرآن بررسی و تبیین شده است.

بسیاری از گرایش‌ها و جریان‌های فکری معاصر در تلاش‌اند تا فهم حقیقی از دین را منحصر در خود بدانند. متن دینی بعد از 14 قرن از ظهور اسلام، همچنان موردبحث و بررسی اندیشمندان است؛ برخی متون مذکور را دارای حقیقتی الهی دانسته و برخی دیگر آن‌ها را بسان متون دیگر قلمداد کرده تا بتوانند زمینه خوانش تاریخی آن‌ها را فراهم کنند. اولین و آخرین و مهم‌ترین هدف متون دینی، هدایت انسان است. درحالی‌که جریان‌هایی در تلاش‌اند تا با متون دینی با تساهل برخورد کرده و دیدگاه مادی‌گرایانه - که ماده را حاکم بر اندیشه می‌داند - نسبت به متون داشته باشند. شحرور ازجمله افرادی است که از مارکسیسم که در تقابل با دیدگاه ایده‌آلیستی - که اندیشه را حاکم بر ماده می‌داند - قرار دارد، تأثیر پذیرفته است. در هر دو دیدگاه، بین اندیشه و ماده ارتباط وجود دارد که نشان‌دهنده نوعی بی‌توجهی و ساده‌انگاری بوده و باعث شده هرکدام بتوانند روشی متفاوت و گاه مخالف یکدیگر را اتخاذ کنند. میراث، متشکل از ارزش‌های دینی، اخلاقی و اجتماعی است و هویت هر انسان مسلمانی را شکل می‌دهد. ازجمله مهم‌ترین علل بازگشت به میراث این است که تاکنون تاریخ اسلامی، شاهد واقعیت و حادثه‌ای مؤثر و مهم جز پدیده وحی نبوده است؛ وحی‌ای که به وجود آورنده قرآن، سنت نبوی و اهل‌بیتb بوده و باعث شده جامعه بدوی عصر جاهلیت به تمدن دست یابد و در سایه تعالیم نبوی و به‌واسطه فتح کشورهای دیگر، با ملت‌های دیگر آشنا گردد. شحرور با اندیشه سلفی سنتی به مبارزه برخاسته و آن را مانع رشد و نوگرایی می‌داند که درنتیجه باعث رکود علم و فنّاوری می‌شود. وی خود را از میراث سنتی جدا کرده و کل میراث اسلامی را سنتی دانسته و هم‌زمان به تقلید از میراث غربی و استشراقی که در مادی‌گرایی خلاصه می‌شود، روی آورد. تبعیت از مادی‌گرایی غرب باعث شد که شحرور الهی بودن قرآن را انکار کرده و آن را تاریخی بداند. در این نوشتار به ریشه‌ها و مبانی اندیشه‌های نوگرایانه شحرور پرداخته‌شده و نشان داده می‌شود که تمام آن‌ها از اندیشه‌های شرق‌شناسانه غربی و مارکسیسم گرفته‌شده است. در ادامه نیز به نقد مبانی مذکور پرداخته خواهد شد.

بحث حجیت سنت نبوی و شروط پذیرش و استنباط از آن، از دیرباز موافقان و مخالفانی داشته و یکی از مباحث مهم در علم اصول فقه و تاریخ تشریع است. گرچه بیشترین مباحث علمای اصول بر محور شروط روایت و شرایط راوی و مباحث استنباط از سنت نبوی است؛ اما کسانى بسیار کم با حجیت سنت مخالف بوده‌اند. گروهی از مخالفان حجیت سنت، قرآنیون هستند. این گروه به طور کلی روایات و احادیث را حجت نمی‌دانند؛ و قول و فعل و تقریر حضرت پیامبر (ص) را مانند سایر مردمان می‌دانند و معتقدند که تنها منبع استنباط حکم، قرآن است. یکی از مبلغان مشهور این گروه، یک مهندس سوری الاصل ، دکتر محمد شحرور (م: 2019) است که کتاب‌هایی را در تبلیغ دیدگاه‌های خود نوشته است که از میان آن‌ها در «الکتاب و القرآن» به بیان برخی از دیدگاه‌های فقهی خود پرداخته است. در این پایان نامه تلاش شده است که با رویکردی علمی و به صورت توصیفی - تحلیلی به نقد و بررسی دیدگاه‌ها و فتاوای فقهی شحرور در این کتاب و مقایسه آن‌ها با فتاوای علمای مذاهب اسلامی پرداخته شود. این تحقیق که با یک مقدمه و دو فصل و یک نتیجه و بر اساس منابع کتابخانه‌ای نوشته شده است؛ ابتدا مبانی استنباط و پس از آن به صورتی تفصیلی، فتاوای فقهی شحرور را در عبادات و احوال شخصیه و معاملات و عقوبات بررسی کرده است و در نهایت به این نتیجه رسیده است که آرای شحرور در رد سنت بر اصول علمی استوار نیست و فتاوای فقهی این مهندس عمران از آیات قرآن که با فتاوای مشهور مذاهب مخالف است، به دور از روش علمی و مبانی لغوی زبان عربی و همچنین به دور از واقعیت‌های تاریخی و مبانی عقلی است.

مطالعه ما حول محور: (آرای قرآنی محمد شهرور متاثر از خاورشناسان بوده است) است که پس از ایستادن بر پیشینه آن آراء که منجر به برنامه های درسی غربی می شود، با تحلیل و نقد به مهمترین دیدگاه های عقیدتی و فقهی او می پردازیم. ابزارهایی که در محدوده مطالعه ما توسط خاورشناسان در میان آنها ارائه شده است، که معلوم شد دیدگاه های کلی دکتر محمد شهرور چیزی نیست جز واکنش هایی که وی نسبت به نوشته های شرق شناسانی انجام داده است که به تعصبشان نسبت به غربشان معروف است. رویکردهایی که از آنها به عنوان یک قاعده و مرجع در خوانش و ارزیابی میراث اسلامی استفاده می کردند. با توجه به جدیت این پیشینه علمی و روش شناختی به دیدگاه های محمد شهرور; زیرا با افکار و عقاید یک محقق مسلمان پنهان شده است که منجر به گسترش این اندیشه های شرق شناسانه می شود که جهت گیری های مختلفی مانند الحاد، سکولاریسم، جهانی شدن و... را در جهت حق و در دفاع از آن بزرگوار در پیش گرفتند. قرآن و سنت شریف. این پژوهش را در سه فصل تقسیم کرده ام که در مقدمه آن، چند مقدمه را مرور کردم، سپس به ارائه و نقد دیدگاه های جزمی قرآنی مبنی بر تأثیرپذیری شهرور از خاورشناسان پرداختم و سپس با ارائه و نقد، پژوهش خود را تکمیل کردم. نظریات فقهی قرآنی که شهرور را تحت تأثیر مستشرقان قرار داده است. این پژوهش با تکیه بر رویکرد توصیفی، تحلیلی و رویکرد انتقادی انجام شد و به این نتیجه رسید: 1. رویکردهای مستشرقانی که محمد شهرور تحت تأثیر آنها قرار گرفته است - مانند هرمنوتیک، زبان‌شناسی، ساختارگرایی، نمادگرایی، ساختارشکنی و تاریخ‌نگاری مارکسیستی - اگر نگوییم که این رویکردها باطل هستند، نمی‌توان آن را به فهم متن قرآن محدود کرد. دیدگاه اسلامی آنها جهاتی هستند که بر متن قرآن بارگذاری شده اند. 2. بطلان آرای اعتقادی محمد شهرور متاثر از مستشرقان، مانند وحی، نبوت، رسالت، معجزه و عصمت، در نتیجه بطلان اصول و قواعد آن رویکردهایی که به غیب اعتقاد ندارند. 3. بطلان آرای فقهی محمد شهرور که متأثر از مستشرقان بود، در نتیجه باطل ساختن پایه هایی که وی بر آن گام نهاد.

محمد شحرور به عنوان یکی از فعالان گفتمان قرآن بسندگی معاصر، بر این باور است که پیروی و تبعیت از پیامبر فقط از بُعد «رسالت» صورت می‌گیرد و شامل بُعد «نبوت» نمی‌شود و آیاتی که دربردارنده خطابی به پیامبر با گزاره‌ی«یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ» است، دلالت بر آن دارد که این فرمان مختص معاصرین آن‌حضرت بوده است و به نسل های پس از ایشان تسرّی نمی‌یابد. در پژوهش حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی، به این مسئله پرداخته می‌شود که مبانی شحرور و استاد عظیم الشأن آیت الله جوادی آملی(قدس سره) در تحلیل اقتضائات سنّت نبوی و رسولی در تفسیر آیات قرآنی چه بوده و چه ناهمسویی هایی در تعیین اقتضائات سنّت رسولی و سنت نبوی استنباط می‌شود. یافته های پژوهش حاکی از آن است که شحرور با مخدوش دانستن مجموعه روایات و همچنین محدودسازی دامنه سنّت نبوی به انکار شئون فرابشری و ویژگی های امتیازبخش نبی مکرم اسلام سوق یافته است، حال آنکه منزوی سازی سنّت نبوی به سبب تاریخی گروی، تنافی های بسیاری با سلسله عقاید و باورهای امامیه داراست. اما استاد جوادی آملی، با تاکید بر جایگاه نبی در اخبار بی واسطه از خدا و ساماندهی حیات معنوی و اجتماعی مردم و همچنین برخورداری ایشان از کمال معرفت یقینی و مصونیت از گناه و خطا در عرصه اعمال شخصی و اجتماعی، تبعیت مطلق از نبی را ضروری می‌دانند.

بشر در طول تاریخ با انواع ادیان الهی و غیرالهی مواجه بوده است و امروزه با توجه به گستردگی ارتباطات، این تنوع ادیان، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. نسبت به تکثر ادیان، رویکردهای متفاوتی وجود دارد که یکی از آن رویکردها، پلورالیسم یا کثرت­گرایی است. پژوهش حاضر، به بررسی و نقد پلورالیسم دینی از دیدگاه محمد شحرور می­پردازد؛ پلورالیسم دینی بدین معناست که ادیان بزرگ جهان، تشکیل دهندۀ برداشت­های متغیر و درک و دریافت­ها و واکنش­های گوناگون از حقیقت الوهی‌اند. با مراجعه به تالیفات شحرور، دیدگاه و ادلۀ او در بحث کثرت­گرایی دینی، تبیین شده و بر اساس مبانی اعتقادی اسلامی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. شحرور برای اثبات کثرت­گرایی دینی مورد نظر خود، ادله‌ای را ذکر کرده است که از جملۀ آنها استناد به آیات قرآن است. شحرور، اسلام را دینی فطری دانسته و همۀ انسان‌ها (اعم از پیروان حضرت محمد$ و غیر آنها) را مسلمان می‌داند. وی ارکانی را برای اسلام معرفی می‌کند که پایبندی به آنها، منجر به ورود به دایرۀ اسلام و برخورداری از حقوق اسلامی می‌شود؛ حال آنکه با تامل در آیات قرآن و مراجعه به تفسیر آنها، برداشت نادرست او از آیات روشن شده و بطلان دیدگاه او به اثبات می‌رسد.